Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
76
Artıq VII əsrin axırlarında Albaniyanın ümumi siyasi
vəziyyəti gərgin idi. Ərəblərin qoyduğu ağır vergilər, xəzərlərin
ölkə daxilinə tez-tez müdaxiləsi, bizanslıların hərbi yürüşləri
həmin dövrün siyasi səciyyəsidir.
Xəlifə Əbdü-l-Məlik ibn Mərvanın (685-705) canişini Al-
baniya şahlarının rütbələri əsasında siyahı düzəldib xəlifə
divanına təhvil vermişdi (136, k.2, f.8).
M.Kalankatlının verdiyi məlumata görə, «Sasani şahlığı
tamamilə tənəzzülə uğradıqdan və Cənubi taciklər (ərəblər)
qəbiləsinin qüvvətlənməsindən sonra, onların qoyduğu vergilər
bütün dünya üçün, xüsusən Şərq ölkələri üçün çox ağır oldu.
Şah Varaz-Trdat vergini üç dövlətə – xəzərlərə, taciklərə
(ərəblərə) və romalılara (bizanslılara) verirdi. Lakin ən ağır
boyunduruq romalılar tərəfindən idi, çünki Varaz-Trdat üç oğlu
ilə birlikdə imperator tərəfindən çar paytaxtı Konstantinopolda
saxlanmışdı» (136, k.2I, f.8).
İmperator II Yustinian və xəlifə Əbdü-l-Məlik arasında
təxminən 685-ci ildə bağlanılmış sazişə görə, Qafqaz
ölkələrindən yığılan vergilər Xilafətlə Bizans imperiyası
arasında bölünürdü (136, k.2, f.10; 15; 126; 174).
Varaz-Trdatın hakimiyyət illərindən başlayaraq Albaniya
da başqa Şərq ölkələri kimi, vergiləri ərəblərə verməyə
başladılar (136, k.2, f.10). Bu, ərəb işğallarının başa
çatdırılması ilə əlaqədar idi. Z.M.Bünyadov qeyd edir ki, «əhali
ərəb istilaçılarının Azərbaycana gəlməsini illər boyu davam
edən zülm və əzablardan xilas olmaq imkanı hesab edirdi.
Ərəblər dövründə (hər halda Əməvilər hakimiyyəti başla-
yanadək) kəndlilərin vəziyyəti əvvəlkinə nisbətən, bir qədər
yaxşılaşmışdı, çünki ərəblər yalnız vergi və töycüləri yığır,
ölkələrin daxili həyatına qarışmırdılar, öz dini əqidələrində və
dini ayinlərini icra etməkdə onlara sərbəstlik verirdilər» (15,
s.86).
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
77
Digər tədqiqatçılar (N.V.Piqulevskaya, P.K. Cuze) gös-
tərirlər ki, ərəblərin işğal etdikləri ölkələrdə sonrakı onilliklərdə
ağır vergi yükü azaldılmış, dini əqidəyə görə təqiblər
dayandırılmışdı (260; 338).
Xilafət mərkəzində hakimiyyət uğrunda çəkişmələrin
artması ilə şimal əyalətlərində, o cümlədən Albaniyada nəzarətin
zəifləməsindən istifadə edən Xəzərlər 685-ci ildə yenidən Alba-
niyaya hücum etdilər. Belə bir mürəkkəb dövrdə Albaniya
Xilafətdə hakimiyyətə gəlmiş Əməvilərin, bizanslıların və
xəzərlərin döyüş meydanına çevrildi (136, k.2, f.16; 15, s.112).
Beləliklə, demək olar ki, VII əsrin axırında Albaniyada
siyasi vəziyyət mürəkkəb idi. Cavanşir öldürüldükdən sonra
xəzərlərin Albaniyaya diqqəti artmışdı. Ərəblər şimaldan olan
hücumların qarşısını almaq planlarını həll edə bilməmişdilər
(15; 174, s.40). Xəzərlərin Cənubi Qafqazda üstünlüyə malik
olduğu belə bir vaxtda Xilafət mərkəzində hakimiyyət uğrunda
kəskin mübarizə gedirdi. Əməvilərin VII əsrin 50-ci illərindən
başlanmış hakimiyyət mübarizəsi onların 661-ci ildə Kufə
şəhərini tutduqdan sonra ələvilərin istinadgahı olan İraqı ələ
keçirməklə, Xilafət hakimiyyətinə sahib olmaları ilə
nəticələnmişdi.
Əbdü-l-Məlik (685-705) Xilafət ərazisində təcili iqtisadi
və hərbi islahatlar keçirməklə hakimiyyətini möhkəmlədərək
Bizans və Cənubi Qafqaz cəbhələrində uğurlu əməliyyatlar
aparmaq üçün imkan yaratdı. Bununla da Xilafət özünün ən
qüdrətli dövrünü yaşamağa başladı. Xəlifələr bundan sonra
Xilafətin şimalına marağı artırdılar. Xilafət üçün iqtisadi və stra-
teji cəhətdən əhəmiyyətli olan Albaniyada «qayda-qanun»
yaratmağa başladılar (174, s.41).
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
78
III FƏSİL
BƏRDƏ VIII - XIX ƏSRLƏRDƏ
3.1. Bərdə ərəblərin hücumları dövründə.
VII əsrin əvvəllərində Şərq ölkələrinin bir çoxunu işğal
etmiş ərəblər Sasani imperiyası ərazisinə daxil olmuşdular (633-
cü ildə). Ardıcıl davam edən ərəb hücumları və Sasanilərlə
xilafət arasında gedən döyüşlər nəticəsində 651-ci ildə Sasani
dövləti süquta uğradı (136, k.1, f.20; 15, s.74; 174, s.167).
Bu qələbələrindən – Ktesifon (Mədain) (637-ci il), Ərdəbil
(640-cı il), Nəhavənd (642-ci il) və digər döyüşləri – sonra ərəb
orduları Qafqaza doğru hərəkət etdilər (136, k.2; 41). Xəlifə
Ömərin (634-644) göstərişi ilə ərəblər Şimali Azərbaycanın
cənub ərazilərini, Muğan torpaqları və Dərbənd də daxil olmaq-
la, Xəzər sahilini işğal edib müqavilə bağladılar. Xəlifə Osman
ibn Əffanın hakimiyyəti dövründə (644-656) davam etdirilən
hücumlar Xəzərlərlə vuruşan Əbdü-r-Rəhman ibn Rəbiənin
öldürülməsi və
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
79
ərəblərin məğlubiyyəti ilə nəticələndi (34, s.12; 15, s.81; 174,
s.61; 209, s.33).
Ərəblərin Səlman ibn Rəbiənin başçılığı ilə başlanmış
növbəti hücumu (646-cı ildə) Naxçıvan, Gorus, Beyləqan, Bərdə
istiqamətində gəlib Albaniya-nın mərkəzinə çatmışdı (136; 1;
15; 34; 100; 174; 199; 209; 210, c. II; 356). Həmin vaxt Bərdə
ərəblər tərəfindən tutuldu. Ərəb müəllifi əl-Yaqubi bu barədə
bildirir ki, «Osman (644-656) Səlmanın Arran üzərində əmir
təyin edilməsi barədə (fərman) verdi və o, oradan yola düşərək
Beyləqana gəldi, əhali onları qarşılamağa çıxdı və onlarla sülh
bağladı. O, hərəkətini davam etdirərək Bərdəyə gəldi, əhali onlar
ilə məlum şərtlərlə sülh bağladı» (359, s.3).
Ərəblərin Albaniyaya hücumları haqqında ətraflı və
mötəbər məlumat verən müəlliflərdən biri olan əl-Kufi yazır:
«Səlman ibn Rəbiə (646-cı ildə) onunla birlikdə olan iraqlılarla
… yola düşdü» (34, s.9). Ərəblərəqədərki Cənubi Qafqaz
əhalisi «kilsə birliyi»ndə (15, s.92, 141; 273, s.57) olan dövrdən
fərqli olaraq ərəblər dövründə bu vilayətlərin birliyi təmiz inzi-
bati qaydada idi və onlar bir xilafət canişini tərəfindən idarə
olunurdu ki, buna görə də İbn Havqəl bildirirdi: «Biz Arran və
Azərbaycanı bir rayonda birləşdirdik, onları eyni bir canişin
idarə edir, buna mən və mənim sələfim (başqa sözlə, əl-İstəxri)
şahidik» (181, s.236; 270, s.33; 273, s.57).
Əl-Kufi ərəb hücumları ilə əlaqədar bildirirdi ki, ərəblərin
onların ölkəsinə hücum etməsindən xəbər tutmuş «məliklər
qaçmağa üz qoydular, dağlarda, qalalarda, dərələrdə və qalın
meşələrdə möhkəmləndilər» (34, s.10).
Salman ibn Rəbiə onun ordusuna müqavimət göstərənləri
məhv edir, rastına çıxan bütün şəhər və qalaları tuturdu. Artıq o,
gəlib Beyləqana çatmışdı (34, s.9). Əl-Kufi yazır: «Beyləqan
əhalisi onun qarşısına çıxıb aman dilədi
Dostları ilə paylaş: |