Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
92
burada yerləşdi. Buradan Məsləmə əl-Həraşiyə yazdı ki,
Şirvandan çıxıb onun yanına gəlsin. Əl-Həraşi Bərdəyə,
Məsləmənin hüzuruna yetdikdə o, əl-Həraşini xəzərlərlə
müharibəyə girdiyinə görə günahlandırdı və Bərdə zindanına
saldırdı. Tezliklə bu xəbər xəlifə Hişam ibn Əbdü-l-Məlikə
(724-743) çatdı. O, öz qardaşı Məsləməyə çox qəzəbləndi və
ona məzəmmətedici məktub yazdı (34, s.37).
Əl-Kufi bildirir ki, «Xəlifənin məktubunu oxuyub əl-
Həraşiyə verdiyi zülmə görə Məsləmə peşman oldu. Onun elçisi
Bərdəyə gəlib əl-Həraşini zindandan buraxdırdı. Onu Xəlifə
Hişamın yanına göndərdi» (34, s.38).
Yuxarıda bəhs etdiyimiz məsələ ilə əlaqədar onu da
bildirmək lazımdır ki, ərəblərin arasında baş vermiş həmin
hadisələr ərəb mənbələrində birtərəfli izah edilmişdir.
Tədqiqatlar isə həmin hadisələrin məğzində vəzifə, şan-şöhrət və
var-dövlət hərisliyi ilə dolu münaqişələr durduğunu düşünməyə
əsas verir (34, s.54; 174). Fikrimizcə, bunun əlavə sübuta
ehtiyacı yoxdur.
Ərəb qoşunlarının Albaniyanın şimalına doğru hərəkətini
əl-Kufi ardıcıllıqla təsvir edir: «Məsləmə ibn Əbdü-l-Məlik
Şirvan torpaqları ilə irəliləyərək Heyzan qalasına çatdı, qalanın
müdafiəçilərini aman verəcəyi vədlə aldadaraq hamısını
öldürtdürdü, belə ki, 1000 nəfərin 999-nu öldürdü. Oradan
Dərbəndə doğru hərəkət etdi». Müəllifin şərhinə görə, «gərgin
döyüşlərdən sonra o, Dərbəndə yaxınlaşdı və müxtəlif üsullar-
dan istifadə edərək Dərbənd şəhərini tutub ona tam sahib oldu.
Bundan sonra Məsləmə əsgərlərindən Kərir ibn Süveyd əs-
Sələbi adlı birisini yanına çağırıb onu əl-Bab şəhərinə vali təyin
etdi» (34, s.38).
Mərvan ibn Məhəmməd (744-750) qışı Bab əl-Əbvab
şəhərində keçirdi. Yazda xəlifə Mərvan ibn Məhəmmədə xəbər
göndərdi ki, o, valilikdən kənar edilir və Şama qayıdıb şəxsən
onun yanına gəlməlidir. Xəlifə, Səid ibn Əmir
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
93
əl-Həraşini çağırıb onu vilayətin valisi vəzifəsinə təyin etdi (34,
s.39). «Səid ibn Əmir əl-Həraşi … vali sifətilə Şamdan yola
düşdü. O, əl-Bab şəhərinə gələrək orada yerləşdi» (34, s.49).
Səid ibn Əmirlə xəzərlər arasında qızğın, arasıkəsilməyən
vuruşmalar başlandı. Əl-Kufi bildirir ki, Səid ibn Əmir «gecə-
gündüz xəzərlərə qarşı səfərlərə çıxır, atının yəhəri heç vaxt qu-
rumurdu» (34, s.49).
Xəlifə Hişam Səid ibn Əmiri xəstələndiyinə görə, azad
edib Mərvan ibn Məhəmmədi Azərbaycana vali təyin etdi və
göstəriş verdi ki, o, xəzərlərlə müharibəyə başlasın (34, s.49).
Əl-Kufi bildirir ki, «Mərvan Şamdan 120 minlik ordu ilə yola
düşdü və tezliklə Arrana gəldi. O, Bərdədən 40 fərsəx və
Tiflisdən 20 fərsəx aralı olan Qazaq (Qazax) adlı yaşayış
məntəqəsində dayandı. Ərazidə olan bütün qalaları fəth etdi, …
əl-Baba da xəbər göndərdi ki, əsgərlər xəzər torpaqları ilə
Səməndərə doğru irəliləsinlər» (34, s.49; 174, s.44).
Mərvan ibn Məhəmmədin başçılığı ilə ərəb qoşunları
şimalda geniş miqyaslı döyüşlər apardı, xəzərləri sıxışdıraraq
Xəzər ölkəsindən keçib, Dunaya qədər gedib çıxdılar (34, s.49;
100, s.145).
Əl-Kufi xəzərlərlə ərəblər arasında gedən bu döyüşlərdə
ərəblərin qələbələrindən və döyüşlərin nəticəsindən bəhs edərək
yazır ki, «Mərvan Xəzər xaqanını öz taxtında padşahlığını idarə
etmək üçün saxladı. Sonra onunla həmdəm olub din qardaşı ki-
mi vidalaşdı və ondan hədiyyələr qəbul etdi. Mərvan geriyə – əl-
Bab şəhərinə qayıtdı. Bu vaxt onunla qırx mindən artıq əsir
alınmış kafir (müsəlman olmayan- Q.H.) var idi. Mərvan onları
Samur çayının sahilboyu torpaqlarında və Kür çayının hər iki
sahilində olan düzənliklərdə yerləşdirdi» (34, s.49). Başqa ərəb
müəllifi isə həmin xəzərlərin Samur və Şabran çayları arasında
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
94
yerləşdirildiyini bildirirlər (174, s. 44; 209, s.18). Tədqiqatçılar
qeyd edirlər ki, sonra öz başçılarını öldürüb qaçmaq istədikləri
üçün Mərvan onların hamısını qırmışdır (174, s.49).
Ərəblərin şimaldakı qələbəsindən (737-ci ildə) sonra
Arranın digər ucqarlarındakı vilayətlərə qarşı tədbirlər görüldü.
Mərvanın qoşunu qışı Qazaxda qaldıqan sonra 738-ci ildə Kürü
keçdi, Şəki və digər ərazilərdə xeyli qala və şəhəri ələ keçirərək
dağıtdı, vuruşaraq ölkəni talan etdi (34, s.49; 174, s.44-45).
Davam edən döyüşlər, baş vermiş bütün hadisələr barədə
əmir xəlifəyə xəbər verir, yığdığı qənimət və sərvətin beşdə biri-
ni də ona göndərirdi (34, s.50). Davam edən müharibələr, həm
də ağır vergilər xalqı çox çətin vəziyyətə salmışdı (100, s.145;
174, s.45; 358, s.101).
Əl-Kufi yazır ki, «bu əhvalatlardan sonra Mərvan
Azərbaycan (Cənubi) ərazisinə daxil olub, Muğan, Gilan, əl-
Bəbr və Talaqan əhalisinə qarşı yürüş etdi. O, bu yerlərdə çoxlu
adam qırdırdı və 10 mindən çox arvad-uşağı əsir etdi…. Bundan
sonra o, daha irəli gedərək çox keçmədən Bərdəyə yetişdi. O,
bütün Azərbaycanı və başqa bir çox yerləri fəth etdi. Amma heç
kəs onun hakimiyyətinə qarşı çıxmadı» (34, s.54).
Valid ibn Yəzid (743-744) xəlifə olan zaman Məhəmməd
ibn Mərvanı (744-750) Azərbaycan və Arrana vali təyin etdi (34,
s.55). Lakin Xilafətin mərkəzində baş verən hadisələr Arrandakı
tədbirləri müvəqqəti olaraq dayandırdı (34, s.55; 174, s.45).
Bu zaman hakimiyyətə gəlmiş Yəzid İbn Valid ibn Əbdü-
l-Məlik Mərvan ibn Məhəmmədi Azərbaycan və Arrana vali
təyin etdi (34, s.55). Xilafətdə hakimiyyətin Yəzidin qardaşı
İbrahim ibn Validin (744-cü ildə) əlinə keçməsindən xəbər
tutmuş Mərvan ibn Məhəmməd öz silahdaşlarından
Dostları ilə paylaş: |