Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
101
Abbasilərin üçüncü xəlifəsi əl-Mehdinin dövründə (775-
785) Azərbaycanın və bütün qərbdəki torpaqların valisi əl-
Mehdinin oğlu Harun ər-Rəşid olmuşdur (34, s.78). Əl-Kufi
yazır ki, sonra Xəlifə Harun ər-Rəşid (786-809) əl-Fəzl ibn
Yəhya əl-Bərmakini Azərbaycan və Arrana vali təyin etdi. Əl-
Fəzl böyük ordu ilə yola çıxıb Bərdə şəhərinə gəldi. Buradan
çıxıb Bab əl-Əbvab şəhərinə və Həzmin adlı qalaya çatdı.
Buranın müdafiəçiləri ilə döyüşdü, lakin heç bir şey əldə edə
bilməyib yenidən Bərdə şəhərinə qayıtdı və bir qədər burada
qaldı. Burada olarkən Ömər ibn Əyyub əl-Kinani adlı adamı
yanına çağırıb onu öz yerinə canişin təyin etdi, özü isə İraqa
qayıtdı (34, s. 62).
Abbasilərin xilafət əyalətlərində yaratdıqları həm siyasi,
həm də iqtisadi məhrumiyyətlər narazılıqların daha da
güclənməsinə səbəb olurdu.
Tədqiqatlar göstərir ki, Abbasilərin hakimiyyəti dövründə
türklərin ərəblərlə bərabər hakimiyyətdə təmsil olunmaları siyasi
hadisələrin sonrakı gedişində özünü daha aydın göstərirdi. Ab-
basi xəlifəsi Əbu Cəfər əl-Mənsur Azərbaycan valisi Yəzidə
məktub göndərib, mütləq türklərlə dost olmasını tövsiyə
edərkən, Bizansdan və şimal tayfalarının axınlarından Qafqazı
qoruya bilməyəcəyini bildirirdi. Yəzid bu məsləhəti qəbul etdi
və Bərdədə Xəzər xaqanı Bağatur xaqanın qızı ilə evləndi, lakin
iki il dörd aydan sonra Bağatur xaqanın qızı öldürüldü. Məqsəd
türklərlə ərəblərin arasını vurmaq, yaranan qarışıqlıqdan fayda-
lanaraq yenidən Bizansın Qafqaz üzərində hökmranlığına nail
olmaq idi. Bu zaman da, həmişə olduğu kimi, ermənilər
bizanslıların əlində alət idi. Bu hadisə xəzərlərlə münasibətlərə
ciddi təsir göstərdi. Xəzər xaqanı Ast Tarkan 764-cü ildə 1000
nəfərlik ordu ilə Qafqazı başdan-başa istila edib ərəblərin
buradakı hakimiyyətinə son qoydu və Tiflis yaxınlığında
Yəzidin ordularını məğlubiyyətə
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
102
uğratdı. O günlərin şahidi Gevond yazır ki, xəlifə Harun ər-
Rəşid öz türk vəziri Bərməkoğlunu Xəzər xaqanının qızı ilə
nişanlayaraq dostluğu yenidən bərpa etdi, 798-ci ildə Xəzər
xaqanının qızı Bərməkoğluna gəlin gətirilərkən qəflətən Bərdə
şəhərində öldü. Xəzərlər qızın ərəblər tərəfindən zəhərləndiyini
zənn edərək böyük bir ordu ilə Qafqaz üzərinə yeridilər və
Qafqazın o üzündən girib bu üzündən çıxdılar. Abbasi valisi
Yəzid ibn Məzyəd əş-Şeybani məğlub oldu. Şübhəsiz Bizansın
oyunu olan bu hadisə islamı bütün Şərqi Anadoludan silmək
planı ilə bağlı idi. Lakin xəlifə Mötəsim, anası türk olduğundan,
türklərə bağlılığını göstərərək, onlardan özünə xüsusi ordular
yaratdı. Türklər üçün Samarra adlı gözəl bir şəhər saldırıb,
buranı mərkəz halına gətirdi. Burada yetişən türk bəyləri «Əmir-
ül-üməra» (bəylərbəyi) rütbəsinə qədər yüksəldilər. Qafqaz
yenidən türklərin hakimiyyəti altına düşdü (119, s.28).
Mənbələrdə Yəzidlə Bağatur xaqanın qızı arasındakı bu
izdivac və onun nəticələri müxtəlif şəkildə şərh olunur (100,
s.27; 356, s.35). Bu barədə ət-Təbəri qısa məlumat verir ki,
«Səid ibn Səlman hakimiyyətdə olan ibn Kuteybənin dövründə
Xəzər xaqanının qızı Fədl ibn-Yakbaya ərə verildi və oraya
göndərildi, ancaq o, Bərdədə öldü. Xaqanın qızını müşayiət edən
adam onun atasının yanına qayıtdı və xəbər verdi ki, onun qızını
satqınlar öldürdülər. Bu, xaqanı qəzəbləndirdi və o,
müsəlmanlara qarşı müharibəyə hazırlaşmağa başladı» (356,
s.35). Bu barədə yuxarıda bəhs edildiyi üçün burada bununla
kifayətlənirik.
Artıq ərəblərə qarşı narazılıqlar get-gedə artırdı. Ərəb
canişinləri və inzibati idarəçilik orqanları işçilərinin
törətdiklərindən narazı qalan yerli xalqlar üsyan edirdilər.
Həmin üsyanlardan biri Bərdə şəhərində başlamışdı (27, s.7; 34,
s.76; 174, s.43). Əl-Yaqubi yazır ki, «Ömər ibn-
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
103
Əyyub əl-Kinani vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı, onun yerinə isə
Əşərilərin azad edilmiş qulu (maula) Əbu-s-Sabah təyin edildi.
Həmin Əbussabah Arran əhalisini sıxışdırmağa başladı,
bərdəlilər də ona hücum edib öldürdülər» (34, s.62; 189, s.517).
Bu hərəkat narazılıqların başlanğıcı idi. Bərdə üsyanı Arran və
Azərbaycan əhalisinin xilafətə qarşı hamılıqla üsyana
qalxmasına təkan verdi. Əl-Kufi bu barədə məlumat verir ki,
«Bərdədə başlanmış üsyan Arran və Azərbaycan əhalisinin hər
yerdə üsyana qalxmasına səbəb oldu. Bunların ən şiddətlisi
Beyləqanda «xarici» təriqətinə mənsub olan Əbu Müslümün
rəhbərliyi altında baş verən üsyan idi» (34, s.76). Beyləqanda
Əbu Müslümün xəlifə Harun ər-Rəşidə qarşı başlanmış üsyanını
yatırmaq üçün oraya İshaq ibn Müslüm əl-Üqeyli adlı
sərkərdənin başçılığı altında min atlıdan ibarət İraq döyüşçüləri
göndərildi (34, s.62-63). Bu barədə əl-Yaqubi bildirir: «Xalid
ibn Yəzid ibn Üseyd as-Sulamini döyüşçülərinə beş min nəfər
də əlavə edib göndərdi ki, Əbdü-l-Məlik ibn-Xalid əl-Hərəşinin
rəisliyi altında möhkəmlənsin. Onlar Əbu Müslümün dəstələri
ilə toqquşdular və onları qaçmağa məcbur etdilər. Əbu Müslüm
özü isə Gilab (Sisyanda) qalasına qarşı hərəkət etdi və onu ələ
keçirdi. Ər-Rəşid bundan sonra vali vəzifəsinə İbn Abdullah əl-
Bacalını təyin etdi. O, Bərdəyə gələn kimi beyləqanlılar ona
qarşı üsyan etdilər, ancaq o, Bərdədə, iqamətgahında
möhkəmləndi və Mədən əl-Xümsünü altı min nəfərlik (döyüşçü)
ilə Əbu Müslüm Şəritə qarşı göndərdi» (359, s.63).
Əbu Müslüm Xəlifənin hakimiyyətinə qarşı uzun müddət
gərgin mübarizə aparmış, lakin üsyançılar Xilafət qoşunları
tərəfindən məhv edilmişdilər (15; 34, s.64; 174).
Əl-Kufinin məlumatına görə, «üsyandan böyük zərər
çəkmiş xəlifə Harun ər-Rəşid Azərbaycanda və Arranda
hakimiyyətdə olanların hamısını vəzifələrindən kənar etdi.
Dostları ilə paylaş: |