Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
113
ibn Əbu Sacın əmirlərindən olan Vasif Bərdədən qaçaraq Mala-
tyaya getmiş və xəlifə Mötəziddən Suriya ilə Bizans sərhədində
(Suqurda) hakim təyin olunmasını xahiş etmişdi (169, s.94).
Mənbə məlumatına görə, Vasif oraya Məhəmməd ibn Əbu Sacın
məsləhəti ilə getmişdi. Vasif orada yerləşdikdən sonra
Məhəmməd ibn Əbu Sac özü də oraya getməli, xəlifəyə qarşı
birlikdə mübarizə aparmalı idi. Vasif orada xəlifə tərəfindən
həbs olunduğundan onların bu planı baş tutmamışdı (100, s.97).
Sacilər dövlətinin banisi Məhəmməd ibn Əbu Sac Ani və
Dvindən tutmuş Tiflisə qədər olan və digər əraziləri də özünə
tabe edərək bir müddət hökmranlıq etdikdən sonra Bərdə
şəhərində taun xəstəliyindən vəfat etdi (15, s.201; 100, s.144;
169, s.37-38).
Əl-Əsir qeyd edir ki, «Azərbaycanda yayılmış taun
xəstəliyindən çoxlu insan tələf olmuşdu. Hətta ölənləri dəfn
etmək və onlara kəfən tapmaq belə mümkün deyildi» (100,
s.144). 901-ci ildə baş vermiş həmin dəhşətli xəstəlik haqqında
«Albaniya tarixi»ndə də məlumat verilir (136, k.2I, f.18).
Məhəmməd ibn Əbu Sacın yerinə hakimiyyətə gəlmiş
qardaşı Yusif ibn Əbu Sac dövlətin ərazisini xeyli genişləndirdi.
O, 913-cü ildə Azərbaycandan qərbdə yerləşən əraziləri də
Sacilər dövlətinin tərkibinə birləşdirdi (40; 169, s.95-98; 174,
s.59; 382, s.41).
M.Şərifli Yusif ibn Əbu Sacın dövründə Şirvanşah
Məzyədilərin Sacilər dövlətinin vassalı halına salınmasından
yazır və qeyd edir ki, bu səbəblərdən də əl-Yaqubi Bərdə,
Beyləqan və digər Arran şəhərlərini Azərbaycan şəhərləri
sırasında qeyd etmişdir (169, s.100).
Azərbaycan (Cənubi Azərbaycan) və Arranda öz
mövqelərini möhkəmləndirmiş Sacilər Ani və Dvindən Xəzər
dənizinədək, Zəncandan Dərbəndədək olan böyük
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
114
bir ərazini özlərinə tabe etmişdilər (169, s.99; 181, s.19; 284,
s.109).
Əl-Bəlazuri bu ərazini iki tərkibdə göstərir: birinci, Arran
və Sisacandan (Sünik) ibarətdir. Onun ikinci versiyası isə İbn
Xordadbehin qeydləri (eləcə də İbn əl-Fakihin) ilə üst-üstə
düşür, ancaq bunun hüdudlarına Arrandan başqa Sisacan və Tif-
lis, eləcə də əl-Bəlazuridə olmayan Bərdə, Beyləqan, Qəbələ və
Şirvan daxil edilir. Balazuridə Tiflis, Bərdə, Beyləqan, Qəbələ
və Şirvanın olmaması, yəqin ki, onları, Arranla bərabər,
Xilafətin Cənubi Qafqaz vilayətindəki həmin şəhər və
məskənlərin adlarının təkrarən işlətməyi artıq hesab etməsi ilə
izah olunur (269, s.49).
M.Fəxrəddin Kırızoğlunun araşdırmalarına görə,
sacoğullarının kökü saklara gedib çıxır. Bu bəylik Qafqazı uzun
müddət Bizans və İran axınlarından, habelə Şərqi Anadoluda
dağınıq halda yaşayan və erməni soylu bizans kralları tərəfindən
zaman-zaman təşkil edilən erməni üsyanlarından qorumuşdur
(119, s.26).
Bütün bunlar göstərir ki, ərəblərəqədərki Cənubi Qafqaz
əhalisinin «kilsə birliyi»ndə» olan dövründən fərqli olaraq
Xilafət dövründə buradakı vilayətlərin birliyi təmiz inzibati qay-
dada idi və onlar bir xilafət canişini tərəfindən idarə olunurdu
(273, s.57)
Burada bir məsəlyə də toxunmaq lazımdır. Xalqımızın
tarixinə qara hərflərlə yazılmış səhifələrdən biri də vətənimizə,
xalqımıza qarşı özlərini erməni adlandıran hayların irəli sürdüyü
torpaq iddiaları və bunun ağır nəticələridir. Ermənilər bu
iddaları “tarixi faktlar əsasında” irəli sürdüklərini bildirir,
Azərbaycanın Qarabağ bölgəsininin onlara məxsus olmasını
“sübut etməyə” çalışırlar. Azərbaycanın qədim torpaqları
haqqında Strabondan başlayan Kür çayına qədər erməni abori-
genliyi uydurmasını
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
115
Azərbaycan ərazilərinin “Ərməniyyə” adlı inzibati-ərazi
bölgüsünə daxil etmiş ərəb mənbələri ilə davam edən “faktlar”
bu gün də ermənilərin istifadə etdiyi mənbələrdən biridir. İndi
həmin «mənbələr» erməni «tədqiqatçıları»nın müxtəlif şəkildə
«tarixi əsərlər» yazmasına xidmət edir. Məsələn, «Ərməniyə»ni
Ermənistan dövlətinin qədim ərazisi (?) hesab edən Ter Gevon-
dyan («Ərəb xilafəti və Ermənistan» əsərində») Bərdə şəhərinin
adını çox az halda çəksə də Bərdə şəhərini, onun yerləşdiyi
ərazini də Ermənistan torpaqlarının sərhədi daxilində təsəvvür
edir (360). Bundan istifadə edən digər erməni tədqiqatçıları da
bu ənənəni davam etdirir. Bu yalanlar əsasında yazılmış
əsərlərin hesabına bu gün ermənilərin xarici ölkələrə yaydığı
Cənubi Qafqazın tarixi coğrafiyasına aid xəritələrdə ərazinin əsl
sakinlərinə – türklərə «yer qalmır».
Ter Gevondyan yazır ki, «İbn Havqəl tamamilə aydın
şəkildə Armeniyanı «ermənilərin ölkəsini» ayırır»(?). O, belə
hesab edir ki, ərəb müəllifi İbn Havqəl Baqratilərin erməni
çarlığının sərhədlərini aydın təsvir edir və göstərir ki, o şərqdən
Bərdəyə, qərbdən isə Feodospola və «ermənilərin ölkəsi»nə
çatır»dı (360, s.154). O, fikrini əsaslandırmaq üçün «maraqlı»
ideya irəli sürür: «Ermənistan Ərməniyə tərkibində öz inzibati
müstəqilliyini itirmədi. Xilafət dövründə Ermənistan
vilayətlərini əhatə edən ərazilər sonradan Baqratilərin erməni
çarlığına daxil oldu» (360, s.166). Güya İstəxri erməni çarlığı
(məmləkət əl-Ərmən) barədə bildirir ki, «o, bir tərəfdən Bərdə
şəhəri, digər tərəfdən Cəzirə, üçüncüsü – Azərbaycan ilə
sərhədlənir» (360, s.166). Müəllif öz fikrini ərəb mənbələrinə
istinadən «dəqiqləşdirir»: «Əl-İstəxri Ermənistan dövlətinin
sərhədlərini belə təsvir edir: Ərməniyə Rumla (Bizansla) da
sərhədlənir. Onun sərhəddi Bərdəyə qədər, Cəzirəyə qədər və
Azərbaycana qədərdir. Ermənistanın Rum tərəfində yerləşən
Dostları ilə paylaş: |