Microsoft Word Berdenin siyasi tarixi Sonuncu doc
Yüklə 2,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 116 sərhəd müdafiə istehkamı Xalxaldır». Müəllif fikrini davam etdirərək misal gətirir ki, eləcə də ibn Havqəl erməni çarlığından (?) danışarkən həmin sərhəddi təsvir edir: «Onun sərhəddi məlumdur – şimalda Bərdəyə qədər, qərbdə Cəzirəyə qədər, cənubda Azərbaycana qədər, Xalxal tərəfdə Rum torpaqlarına qədər» (360, s.239). Bir-birini təkrar edən erməni «tədqiqatçıları» ərəb mənbələrindəki bu məlumatları «məharətlə» öz uydurma tarixləri üçün mənbəyə çevirirlər. İndi əli qələm tutan hər bir erməni bu barədə cızmaqaralarla məşğuldur. Maraqlı məsələlərdən biri ərəb müəlliflərinin IX əsrin sonlarında Azərbaycan və Arran haqqında vahid inzibati birlik halında danışmaqlarıdır. Görünür, bu, Sacilər dövlətinin yaranması və həmin ərazidə öz hakimiyyətini genişləndirməsi ilə əlaqədardır (269, s.291). Əl-Yaqubi Arranın baş şəhərini – Bərdəni Azərbaycan hüduduna daxil edir (189; 269, s.291). Qudamə hətta bu iki vilayəti birləşdirərək Bərdəni Azərbaycanın paytaxtı adlandırır (264; 269, s.291). N.M.Vəlixanlı İbn Xordadbehin «Kitab al-məsalik və əl- məmalik» əsərinə aid şərhində qeyd edir ki, IX əsrin axırlarında Bərdənin qərbindəki torpaqlar Baqratilər hakimiyyətinə daxil olmamışdır, bu xristian vilayəti kimi ancaq nüfuz dairəsinə aid ola bilərdi. Müəllif bildirir ki, buna görə də müsəlman müəlliflər (İbn Havqəl) Bərdəni Cənubi Qafqazın digər vilayətləri ilə əlaqələndirən ticarət yollarını I Smbatın hakimiyyəti dövründə Bərdə-Dəbil traktına daxil olan torpaqlarına aid edirdilər (264). Qeyd etmək lazımdır ki, Yusiflə Smbatın münasibətinə aid İbn Havqəlin fikri (onu «Fatimilərin cəsusu» adlandırır- (290, IV, 202-204) siyasi xarakter daşıyırdı. Bu İbn Havqəlin öz subyektiv münasibəti və yaxud 913-cü ildə Yusif ibn Əbu-Sacın müstəqil Sacilər dövləti yaratması ilə əlaqədar ola Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 117 bilərdi. X əsrin 80-ci illərinin axırlarında – İbn Havqəldən bir neçə il sonra yazan Müqəddəsinin məlumatı ilə də Bərdənin qərbindəki torpaqların Arrana məxsus olması təsdiqlənir (269, s.299). Sacilər şimaldan gözlənilən hücumlardan narahat olduqlarına görə, Dərbənd keçidinin möhkəmləndirilməsinə da- ha çox diqqət yetirirdilər. Lakin Xəzər dənizindən olan hücum, dövrün müəlliflərinin yazdığına görə, gözlənilmədən baş vermişdi (265, s.28; 302, s.40). Bu barədə Məsudi geniş məlumat verir: «Azərbaycan, Ar- ran, Beyləqan, Bərdə vilayətinin və digər şəhərlərin, habelə Deyləm, Cibəl və Təbəristanın əhalisi bu sahillərdən qaçdılar, belə ki, onlar keçmiş zamanlarda heç vaxt görməmişdilər ki, düşmən onlara həmin tərəfdən gələ bilər, belə bir hadisə heç qədim vaxtlardan bəri məlum deyildi» (302, s.40). Məsudi hücum edən ruslardan bəhs edərək yazır: «… 300 (912-914)-cü ildə təxminən 500 rus gəmisi, hərəsində 100 nəfər olmaqla Xəzər dənizi ilə birləşən Mitas dənizinin kanalına girdi. Onlar Curcan sahilində yerləşən Abasquna hücum etdilər və nef- tli vilayət olan Azərbaycana yaxınlaşdılar; … ruslar çoxlu qan tökdülər, dağıtdılar və yandırdılar, qadınları və uşaqları qula çevirdilər və özləri ilə qənimət apardılar. Xalq arasında böyük vahimə yarandı, ona görə ki, uzaq keçmişdən bəri düşmənin dəniz tərəfdən gəldiyi olmamışdı, onlara buradan yalnız tacir və balıqçı gəmiləri gələrdi. Rusların Cil və Deyləmlə müharibəsi xeyli davam etdi və İbn Sacın hərbi rəislərindən biri ilə onlar neftli sahilə, «Bakı» adı ilə məşhur olan Şirvan şahlığına gəlib çıxdılar. Qayıdan zaman ruslar dənizin sahilində neftli yerdən cəmisi bir neçə mil olan adada düşərgə saldılar; …. onda Şirvan şahı Əli ibn əl-Heysəm idi; o, ordusunu silahlandırdı, xırda ticarət gəmilərinə oturub adaya yollandılar. Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 118 Ruslar onların üzərinə hücum etdilər və 1000 müsəlman öldürüldü və batırıldı» (302, s.41). Əl-Məsudi sonra qeyd edir ki, «Ruslar bu dənizdə bir neçə ay qaldılar, biz təsvir etdiyimiz kimi, heç kim bu dənizlə ölkədən-ölkəyə keçib gedə bilmədi « (302, s.42). Məsudiyə görə, sonra müsəlmanlar hücum edərək onların çoxunu qırmış, sağ qalanları isə Xəzərin şimalında Burtaslar tərəfindən öldürülmüşdü (302, s.55). Sacilər dövləti güclü olduğundan rusların hücumları siyasi cəhətdən ciddi təsir göstərə bilmədi (169, s.89). Azərbaycan torpaqlarını ilk dəfə vahid dövlət hüdudlarında birləşdirmiş Yu- sif ibn Əbu Sacın müstəqil hakimiyyəti başa çatdı. Bundan sonra bir müddət dövləti Sacilərin qulamları idarə etdilər (5, s.292; 169, s.89). Bunu Bərdədən tapılmış, Müflihin adına 931-932-ci illərdə kəsilmiş pullar sübut edir (169, s.89, 101; 205; 366). A.A.Bakıxanov Məsudiyə və əl-Əsirə əsaslanaraq rusların Xəzər sahillərinə ilk hücumunu təhlil edir, hücumların səbəbi, gedişi, rusların miqdarı, hücumun nəticələri haqqında məlumat verir (208, s.60-61). 932-ci ildə Azərbaycanda Müflih ilə Yusifin başqa əmiri Deysəm ibn İbrahim ibn Şadluyə (Balduyə) arasında hakimiyyət uğrunda güclənən mübarizə 941-ci ilədək dövləti idarə etmiş Deysəmin qələbəsi ilə nəticələndi (302, s.56). Bərdə, Ərdəbil və Dəbil şəhərində onun adına zərb olunmuş sikkələr bunu bir daha təsdiq edir (335). İlk mənbələrə və tədqiqat əsərlərinə əsaslanaraq belə nəticəyə gəlmək olur ki, Sacilər sülaləsi Xilafət hakimiyyətinin zəifləməyə başladığı dövrdə, həmin sülaləyə mənsub olan hakimlər IX əsrin axırlarından X əsrin 40-41-ci illərinə qədər, yarım əsrdən artıq bir dövrdə Azərbaycanda hökm sürmüşlər. Xilafətin əsrlərlə davam edən zülm və əsarətinə qarşı xalqın apardığı mübarizə və müstəqillik Yüklə 2,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|