Microsoft Word Berdenin siyasi tarixi Sonuncu doc

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
119
meyllərindən Sacilər sülaləsinə mənsub olan hökmdarlar istifadə 
edirdilər. Ona görə  də Sacilərin hakimiyyəti dövründə 
Azərbaycan gah müstəqil olur, gah da yarımasılı  vəziyyətə 
düşürdü (169, s.120). 
Sacilər dövründə Azərbaycandan toplanan vergilər 
haqqında ərəb müəllifi Kudamənin qeydlərindən məlum olur ki, 
Sacilər topladığı vergiləri xəlifə  xəzinəsinə verirdilər. 
Mənbələrdə bəzən həmin vergiləri Xilafət xəzinəsinə verməkdən 
imtina etmək halları da vurğulanır (264, s.27). 
Əslində, Sacilər bilavasitə vergi toplanması  və maliyyə 
işləri ilə deyil, əsasən hərbi məsələlərlə  məşğul olurdular. 
Maliyyə işi, vergilərin toplanması və xərclənməsi ilə hökmdarın 
təyin etdiyi katiblər və maliyyə müdirləri məşğul olurdular (264, 
s.27). 
Bərdə 
şəhərinin Sacilər dövründə mövqeyini 
müəyyənləşdirmək üçün tutarlı  dəlillər arxeoloji qazıntılar 
zamanı aşkar edilmiş və Azərbaycan tarixi muzeyinin numizma-
tika fondunda saxlanılan pullardır ki, onların içərisində Bərdədə 
hicri tarixi ilə 285-ci ildə Məhəmməd Afşinin adına zərb edilmiş 
gümüş pullar, 294-cü və 303-cü illərdə Yusif ibn Divdadın, 319-
cu ildə Müflih əl-Yusifin, 341-ci ildə Deysəm ibn İbrahimin 
adına sikkələr xüsusilə fərqlənir (265; 334). 
Ərəb səyyah və coğrafiyaşünaslarının diqqətini cəlb etdiyi 
kimi, Bərdə, Marağa,  Ərdəbil və s. şəhərlərdə  zərbxanaların 
olması, IX əsrin axırları – X əsrin ortalarında həmin şəhərlərin 
həqiqətən iqtisadi, ictimai və siyasi əhəmiyyətə malik olduğunu 
göstərir (169, s.120; 231, s.129). 
Sacilərin hakimiyyəti dövründə Xilafət asılılığından azad 
olmağa çalışan Azərbaycan  şəhərlərində böyük oyanış dövrü  
başlanmışdı (169, s.124). 
Sacilər tərəfindən Azərbaycan torpaqlarının vahid dövlət 
halında birləşdirilməsi şəhərlərin, sənətkarlığın,  

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
120
ticarətin və mədəniyyətin inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur (169, 
s.124). 
Sacilər dövlətinin maliyyə, vergi sahəsində nisbətən 
yumşaq siyasət yeritməsi iqtisadiyyatın və əhalinin dirçəlməsinə 
səbəb oldu (169, s.124). 
Sacilərin siyasi fəaliyyəti əsasən Xilafətin Azərbaycandakı 
mövqelərini qorumağa və xaricdən gələn təhlükəni aradan 
qaldırmağa yönəldilmişdi (169, s.105). 
Yuxarıda deyilənlərdən belə  nəticə  çıxarmaq olur ki, 
Bərdə  şəhəri Sacilərin hakimiyyəti dövründə öz əzəmətini 
saxlamış, siyasi, iqtisadi və mədəniyyət cəhətdən inkişaf etmiş, 
iri sənət və ticarət mərkəzi olmuşdur. 
 
 
 
3.4. Bərdənin ruslar tərəfindən dağıdılması, tənəzzül 
dövrü. 
 
X  əsrin ortalarında Yaxın və Orta Şərqdə siyasi vəziyyət 
mürəkkəbləşmiş, hərc-mərclik artmış, hakimiyyət dəyişmələri 
sürətlənmişdi (169; 175; 328; 339; 341). Hakimiyyət uğrunda 
siyasi-hərbi çəkişmələr davam edirdi. 941-ci ildə Salar Mərzban 
ibn Məhəmməd Sacilərin torpaqlarına hücum edərək 
hakimiyyəti Deysəmdən aldı. Sacilərin 50 illik hakimiyyətinə 
son qoyuldu. 942-ci ildən etibarən Sacilər sülaləsinin 
hakimiyyətini Salarilər sülaləsi əvəz etdi (169, s.124 – 125; 283; 
395). 
«Albaniya tarixi»ndə bildirilir ki, «bu müddət ərzində ərəb 
xalqı zəiflədi, onun yerinə yeni gələn meki (deyləm) xalqı mey-
dana çıxdı, onların rəisi Salar Ağvaniyanı (Albaniyanı – Q.H.), 
… tutdu və öz hakimiyyəti altına aldı. O, Partava (Bərdəyə) 
gəldi, onu zəbt etdi» (136, k.2I, f.18). 

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
121
Kəsrəvi Təbrizinin yazdığına görə Salarilər dövlətinin ilk 
hakimi və yaradıcısı Salar Mərzban öz dövrünün böyük 
hökmdarı olmuşdur. Müəllif Salar Mərzbanı çox bacarıqlı, 
cəsur, düşüncəli, mərd bir sərkərdə, mövcud şəraitdən məharətlə 
istifadə etməyi bacaran bir hökmdar kimi təqdim edir (395). 
Salarilər dövlətin  ərazisini genişləndirmək və möhkəm 
hakimiyyət yaratmaq uğrunda ciddi mübarizə aparırdılar. Onlar 
Sacilər dövlətinin hakimiyyəti altında olan Azərbaycan 
torpaqlarına sahib olaraq yaratdıqları yeni dövləti 
möhkəmləndirməyə çalışırdılar. Lakin ruslar əsrin  əvvəllərində 
(912-ci il) Xəzər sahillərinə hücum etdikləri zaman gördükləri 
var-dövləti unutmamışdılar. Ona görə  də yenidən Xəzərboyu 
ölkələrə yürüş etdilər. Salarilər dövlətinin yenicə yaranıb 
hakimiyyətini möhkəmləndirməyə başladığı bir vaxtda rusların 
Bərdəyə yürüşü baş verdi (100, s. 98-120; 114; 169, s.134; 265; 
283; 395). 
Bu, Bərdə şəhərinin tarixində ən dəhşətli hadisələrdən biri 
oldu. Bu hadisə həmdövr tarixçilərin və eləcə də tədqiqatçıların 
diqqətini cəlb etmiş, onlar bu hadisənin geniş şərhini vermişlər.
 
Rusların Bərdəyə hücumu X əsrin ortalarında – 944/45-ci 
ildə baş verdi. Bərdə talan edildi, dağıdıldı  və bir əsrdən artıq 
xarabalıqlar içərisində qaldı. Tənəzzülə  uğramış  şəhər ölkənin 
siyasi həyatındakı aparıcı mövqeyini itirdi, əhalisi azaldı, aclıq 
və  səfalətə düçar oldu. 
Rusların Bərdəyə hücumu haqqında xeyli mənbə 
məlumatlarının olmasına və  tədqiqatlar aparılmasına bax-
mayaraq onun tarixi xarakteri və mahiyyəti hələ  də tam 
açılmamışdır. Tədqiqatçıların hamısı  həmin hadisənin  şərhinə 
eyni nöqteyi-nəzərdən yanaşmırlar. Bu səbəbdən, hadisənin elmi 
ədəbiyyatda müxtəlif  şəkildə  şərhi ilə qarşılaşırıq (169, s.134; 
197; 210, I; 211, s.15-40; 239, s.250; 255,  

---