Microsoft Word Berdenin siyasi tarixi Sonuncu doc

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
125
yoxdur, ancaq hakimiyyət axtarır; o qaçmaq nə olduğunu bilmir; 
onun silahı  və xarici görkəmi deyləmlərə (olduğu kimi) 
oxşayır… Bir neçə vaxt keçdikdən sonra, müsəlmanlar onların 
üzərinə hücum etdilər və onlardan heç kimi (sağ) qoymadılar» 
(265, s.34). 
Mənbələr göstərir ki, ruslar Bərdə  şəhərini elə 
dağıtmışdılar ki, yerində yalnız xarabalıqlar qalmışdı (40, s.86; 
181, s.20; 359, s.65). 
Bəzi mənbələrdə rusların hücumunun 943/44-cü ildə baş 
verdiyi göstərilir. Həm mənbələrdə, həm də tədqiqat əsərlərində  
onların kim olduğu, gəldikləri yol və hücumun hansı ayda 
edilməsi haqqında fikir ayrılıqları vardır. Tədqiqatçılar həmin 
rusların slavyanlardan və yaxud tamamilə başqa tayfalardan – 
bulqar, türk və yaxud Skandinaviya tərəfdən gəlmiş varyaqlar-
dan və ya Qərbi Avropadan gəlmiş normanlardan ibarət 
olduğunu güman edirlər (29; 114; 120; 197; 210, c. I; 239, 
s.250; 256, s.215; 265, s.28-34; 296; 310; 329, s.81; 395). 
Mənbələrdə rusların sözügedən hücumuna aid vaxt 
göstəriciləri üst-üstə düşmür. İbn Miskaveyh əsərinin bir yerində 
rusların Bərdəyə  gəlməsi tarixini 332(943)-ci il (265, s.28), 
başqa yerində isə 333(944)-cü il kimi qeyd edir (265, s.35). 
Digər müəllif həmin hücumun tarixini 944-cü il  hesab edir 
(264, s.27). Tədqiqatçıların əsərlərində də bu səbəbdən müxtəlif 
tarixlər göstərilir. V.Bartold (210, c. I), V.Mavrodina (256, 
s.13), M.Şərifli (169, s.134), Ə.Haqverdiyev (90, s.56-57) və 
başqaları rusların qayıtmalarını 944-cü ilin yayına, B.Dorn (256, 
s.12), A.Yakubovski (381, s.38), N.Polevoy (342, s.43.) rusların 
Bərdəyə hücumunu 943-cü ilin payızına, geri qayıtmalarını isə 
944-cü ilin yazına aid edirlər. 
«Albaniya tarixi»nin verdiyi məlumata görə, rusların 
Bərdədə altı ay, həmin hadisələrin həmdövrü olan Məsudinin   

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
126
məlumatına görə, bir il qaldığını  və digər mülahizələri nəzərə 
alaraq rusların Bərdəyə hücum tarixini müəyyənləşdirmək 
mümkündür (136, k.3, f.18; 265, s.34). Birincisi, rusların, 
mənbədə qeyd olunduğu kimi, şimalda, soyuq iqlimə malik olan 
ölkələrdə, buradakı meyvələrdən bitməyən torpaqlarda 
yaşadıqlarına görə, onlarda olmayan meyvələrdən yeyib 
xəstələndiklərini və bu, tezliklə taun kimi geniş yayılan xəstəliyə 
düçar olduqlarını, onların çoxunun məhv olduğunu nəzərə alsaq, 
həmin meyvələrin Bərdədə yazın axırı – yayın  əvvəllərində 
yetişən giləmeyvələr olduğu güman edilir (265, s.34). İkincisi 
şimaldan gələnlərin Qarabağın yay günlərində, mənbədə qeyd 
edildiyi  şəkildə,  cəsarətli döyüşlər apara bilməsi qeyri 
mümkündür. Kür çayının və  Xəzər dənizinin cənub hissəsinin 
donmadığını da nəzərə alsaq, hücumun şimallıların əl-qol açdığı 
qış  fəslində olduğu ehtimal edilə bilər. Beləliklə, hücum tarixi 
də iki cür – 943/44 və  944/45-ci illər kimi göstərilir (169, s.156; 
265, s.28, 34). 
Hesab edirik, ruslar Bərdəyə 943/44-cü ilin payız və ya qış 
aylarında hücum etmiş, soyğunçuluq və talanlarla məşğul olmuş,  
yazı orada keçirmiş, yerlilərin müqavimətinə davam 
gətirmədiklərinə görə ərazini 944/45-ci ilin yayında tərk etməyə 
məcbur olmuşlar. 
Rusların Bərdəyə hücumuna aid tədqiqatçıların da maraqlı 
mülahizələri vardır. Məsələn, A.A.Bakıxanov  əl-Məsudiyə,  əl-
Əsirə  əsaslanaraq rusların Xəzər sahillərinə birinci yürüşü və 
Bərdəyə hücumunu təhlil edir, hücumların səbəbi və  nəticələri 
barədə məlumat verir. Ancaq o, yanlışlığa yol verərək hücumun 
vaxtı barədə  hər iki müəllifin məlumatını, yəni həmin 
müəlliflərin eyni hücumdan bəhs etdiyini bildirir (208, s.61). 
Rusların Bərdəyə hücumuna izahat vermiş N.Karaulov 
göstərir ki, Bərdəyə gəlmiş ruslar Rus knyazı İqorun  

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
127
qoşununun bir hissəsi ola bilərdi ki, onların Bərdəyə 
müsəlmanları öz tərəfinə çəkmək məqsədi ilə gəldiyi təxmin edi-
lir (359, s.31-32). Guya orada (Bərdədə) onları zəhərlədiklərinə 
görə  qəzəblənərək,  əhali üzərinə ödənclər qoyub, sonra da 
cəzalandırmışlar (136, k.3, f.18; 169, s.134). Bu fikir həqiqətdən 
çox uzaq görünür. Döyüşçülər İqorun xırda bir dəstəsi olsa idi, 
bu qədər müqavimətə duruş gətirə bilməzdi. İkincisi, çox güman 
ki, uzun bir məsafəni keçərək Bərdəyə gələn dəstələri var-dövlət 
qazanmaq həvəsi gətirmişdi. Yeri gəlmişkən, tarixi faktları 
saxtalaşdırmaqla və  qərəzli yanaşmalarla yazılmış  tədqiqat 
əsərlərində, hətta orta məktəb üçün tarix dərsliklərində rusların 
Bərdəyə  gəlişinin güya xeyirxah niyyətli olduğunu beyinlərə 
yeritməyə cəhd göstərmişlər. 
Bu baxımdan A.Yakubovskinin şərhləri də diqqəti cəlb 
edir. O da, bu hücumları  İqorla  əlaqələndirir. Burada maraqlı 
cəhət bir də odur ki, müəllif həmin hücumları  xəzərlərlə 
bağlayır. Müəllifin fikrincə, xəzərlərə  məğlub olmuş Kiyev 
rusları  xəzərlərin təkidi ilə  əvvəl Konstantinopola, sonra isə 
Salarilərə doğru hücumlar təşkil etmişdilər ki, onlardan biri də 
Bərdə hücumu olmuşdur (169, s.146). Kiyev şəhərində arxeoloji 
qazıntılar zamanı tapılmış, üzərində  bərdəli ustanın (zərgərin) 
adı  və yeri yazılmış  məmulat və  qəlibin tapılması da bununla 
əlaqədar ola bilərdi (26). 
Bərdəyə  gəlmiş qoşunun, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, 
normanlar və yaxud skandinaviyalılar olması barədə  də 
məlumatlar verilir (169, s.124). Ərəb mənbələrində verilən 
məlumatlardan aydın olur ki, xəzərlər həmin dövrdə böyük 
qoşuna, Xəzər dənizinin şimalında böyük üstünlüyə malik idilər. 
Xəzərlərin razılığı olmadan həmin  ərazilərə daxil olmağın 
mümkünlüyü  şübhə doğurur.  Demək olar ki, Bərdəyə hücum 
etmiş ruslar müəyyən şərtlər əsasında  

---