Microsoft Word Berdenin siyasi tarixi Sonuncu doc

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
18
Roma ensiklopediyaçısı Pliniy Sekund (b.e. 23-79) 
Albaniyanın bir çox hidronimlərindən, o cümlədən Kür çayı və 
onun qollarından bəhs edir (342, k. 4). Yeni eranın II əsrində 
yaşamış yunan coğrafiyaşünası Klavdi Ptolemey Albaniyada 29 
şəhərin və 5 çayın adını çəkir (286, k. 5). 
Bu məlumatlar Bərdənin yerləşdiyi təbii-coğrafi  ərazi 
haqqında tarixi mənbədə verilən ilkin və qiymətli məlumatlardır. 
Bərdə şəhəri yaxınlığında yerləşən Kalankat kəndindən olan VII 
əsrdə yaşamış alban tarixçisi Musa Kalankatlı  Bərdə  ərazisi 
haqqında daha geniş, tarixi əhəmiyyətli və maraqlı  məlumatlar 
verir. Əsərinin əvvəlində Albaniyanın coğrafi yeri və təbiətindən 
bəhs edən M.Kalankatlı göstərir ki, bu ölkənin paytaxtı  Bərdə 
şəhəridir (136, k.1, f.4). M.Kalankatlı  əsərinin sonrakı 
bölmələrində  də  bəzi hadisələri  şərh edərkən Bərdə  ərazisinin 
təbiəti haqqında geniş təsəvvür yaradır. Məsələn, o, III Vaçaqan 
dövründə Kürsahili qalın meşələr, şəhərətrafı bağlar, istirahət və 
ov yerləri haqqında, həmçinin Kür çayının təbii xüsusiyyətləri, 
onun sahillərinin vətəgələr üçün yararlılığı barədə, bölgənin təbii 
şəraiti, sərvətləri və təsərrüfatı haqqında məlumatlar verir (136, 
k.1). M.Kalankatlı yazır: «Dağlararası düzləri keçib (Viro və 
digərləri nəzərdə tutulur – Q.H.) Uti vilayətinin gözəl, hamar və 
bərəkətli düzənliklərinə enəndə,...» (136, k.2, f.14). Burada 
verilən təbii-coğrafi  ərazi təsviri Bərdə  ərazisinin   təsviridir. 
Bərdənin təbii şəraiti haqqında buna bənzər məlumatlara əsərin 
başqa yerlərində də rast gəlinir. 
Bərdə ərazisinin təbii xüsusiyyətləri haqqında yunan, latın 
və alban mənbələrində olduğu kimi, ərəb, fars və türk dilində 
olan mənbələrdə də dəyərli məlumatlar vardır. Həmin mənbələr 
əsasən coğrafiyaşünasların və  səyyahların  əsərləri olduğundan, 
onlardan da Bərdənin təbii-coğrafi xüsusiyyətlərinə dair 
məlumat almaq mümkündür. Fars  

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
19
dilində yazılmış «Hüdud-əl-aləm»də bildirilir ki, «...Bərdə 
böyük və  zəngin  şəhərdir. O, Arranın paytaxtı  və bu əyalətin 
şahının daimi iqamətgahıdır. Orada, onun ətrafında meyvə  və 
taxılla zəngin olan geniş, çiçəklənən  əkinlər var. Orada tut 
ağacları çoxdur» (97, s. 36). 
Ərəb müəllifləri də  Bərdənin təbii-coğrafi  ərazisi və s. 
barədə maraqlı məlumatlar verirlər. Məsudi bildirir ki, «Kür çayı 
Tiflis ölkəsindən və Curzan torpaqlarından, Suqdəbil 
şəhərindən, sonra isə  Bərdə vilayətindən axır» (302, s.33). O, 
daha sonra qeyd edir ki, «Kür öz yolunu Bərdənin üç 
milliyindən (1 coğrafi mil 7640 m.-ə, 1 mil 2-3 km-ə bərabərdir 
– Q.H.) davam etdirir və onun əyalətlərindən biri olan 
Beyləqanın yanından keçir» (302, s.58). Əbu-Duləf Bərdədə 
müalicə əhəmiyyətli isti su bulaqlarından danışır (173, s.75-85). 
Əl-Fəqih Bərdənin təbii sərvətlərindən bəhs edərək yazır: «Ar-
randa civə, mis kuprosu, mis və gümüş-qurğuşun yatağı vardır. 
Ora yerli fıstıq, şabalıd və çox gözəl şeylər düzəldilən tozağacı 
ağacları ilə zəngindir; həmin tozağacı ağacları Bərdə ölkəsindəki 
ağac və kollarla zəngin olan qalın meşələrdədir. Ər-Rəhman ad-
lanan bu meşə Xəzərə qədər uzanır və Xavarəzm ölkəsinə daxil 
olur» (267, s.39). İbn Rusta isə qısaca olaraq qeyd edir ki, «Kür 
çayı Alanlar ölkəsindən axır, Tiflis və Bərdənin yanından keçir, 
Təbəristan dənizinə tökülür» (266, s.35). İstəxri Bərdənin təbii 
xüsusiyətlərinə görə digər şəhərlərdən fərqləndiyini qeyd edərək 
yazır ki, «Arranda Bərdə, Bab əl-Əbvab və Tiflisdən böyük 
şəhər yoxdur (173, s.89). Beyləqan, Varsan, Bərdinc, Bərzənc, 
Şamaxı, Şirvan, Abxaz, Şabran, Qəbələ, Şəkki, Cənzə, Şəmkir, 
Xunan böyüklüyünə, çiçəklənməsinə  və  məhsullarına görə çox 
da diqqəti cəlb edən  şəhərlər deyil. Kür çayının suyu şirin, 
sağlam və yüngüldür» (8, s.110-117; 173, s.85-102; 270, s.21). 
İstəxri xüsusi olaraq bildirir ki, Bərdə «sağlam iqlimli,  

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
20
münbit, çoxlu əkin sahəsi və bol meyvəsi olan yerdir. İraqla Xo-
rasan arasında Rey və İsfahandan sonra Bərdədən daha münbit 
(torpaqlı),  əlverişli mövqe tutan bir şəhər yoxdur. Buradan 
(Bərdədən – Q.H.) bir fərsəxdən də az məsafədə, onunla yaxşı 
münasibətdə olan əl-Əndərab adlanan yer vardır. Bura Kərnə, 
Ləsub və  Yəqtan arasındadır və sahəsi bir günlük yol ərazisini 
tutur. Bura hər cür meyvəli bostan və bağlarla doludur» (173, 
s.88; 147, s.151; 270, s.9). İbn Hövqəl Bərdənin təbii şəraiti və 
ərazisinin təbii xüsusiyyətləri haqqında belə  məlu-mat verir: 
«Bərdə şəhərinə gəldikdə, bura Ümmu-l Randır (Arranın anası) 
(paytaxtı) və bu yerlərin ən yaxşısıdır... Bura parlaq vəziyyətdə 
və çox yaxşı haldadır. Bu isə onun saf havasından, 
məhsuldarlığından,  əkinlərin, meyvə  ağaclarının və çayların 
çoxluğundan irəli gəlir. Rey və  İsfahandan sonra İraqla 
Təbəristan arasında Bərdətək böyük və  məhsuldar, tutduğu 
mövqe və xəzinəyə verdiyi gəlirə görə yaxşı yer yoxdur» (173, 
s.108; 181, s.86). Müqəddəsinin məlumatı: «O ki qaldı Arrana, 
o, vilayətin üç hissəsini, Arras çayı ilə  dəniz arasındakı 
yarımadanı tutur, Məlik (Kür) çayı vilayəti ortadan bölür. Onun 
paytaxtı  Bərdə  şəhəridir. Bərdə baş  şəhərdir... Bərdədə  şəhəri 
kəsib keçən çay var, Kür çayı isə  şəhərdən iki fərsənglikdədir. 
Bərdə gözəl şəhərdir» (173, s.125-140; 302, s.7). İstəxri və İbn-
Xordadbeh Arran və Kürlə  bərabər Kərnə (Gərnə) sözlərini 
işlədir ki, bu da Bərdənin toponimlərinə aid məlumatı 
zənginləşdirir (173, s.88; 269, s.11). 
Bərdənin coğrafi yeri haqqında  İbn Rusta bildirir ki, 
«Adərbaycan: … Bərdaa, Nəşəva, Sisacan, Arzan, Xilat beşinci 
iqlimdədir» (266, s.43). 
Yaqut əl-Həməvinin yazdığına görə, «Kitab əl məlhəmə» 
əsərinin müəllifi danışıb ki, Bərdə şəhəri yetmiş doqquz dərəcə 
otuz dəqiqə uzunluq, qırx beş dərəcə en  

---