Microsoft Word Berdenin siyasi tarixi Sonuncu doc

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
162
şirsiz dulus, metal və  şüşə  məmulatları, bəzək  əşyaları, daş 
bütlər (235; 322, s.20) və s. orta əsr Bərdəsinin maddi 
mədəniyyət nümunələridir (149; 150; 151; 152; 154; 322). 
Bərdədə IX-XI əsrlərə aid olan təbəqədən bişmiş kərpic və  
saxsı tünglərlə inşa edilmiş su təchizatı xətti də memarlıq sənəti 
incəliyi ilə yaradılmış qurğulardır.  İçərisi və yanları bişmiş 
kərpiclə hörülmüş  həmin su xətti planlı bölgülərlə xüsusi 
suayırıcı və sudurulducu hovuzlarla təchiz edilmişdir (280; 322). 
Bərdədə arxeoloji abidələrlə yanaşı, dövrümüzə  qədər öz 
quruluşunu saxlamış yerüstü tarixi abidələr də mövcuddur ki, 
bunların da əksəriyyəti X əsrdən sonrakı dövrə aiddir. Tərtər 
çayı üzərindəki körpülər, «Bərdə» türbəsi, «Axsadan baba» 
türbəsi, «İmamzadə» məscid kompleksi, şəhərin orta əsrlərin 
memarlıq üslublarını özündə əks etdirən mədəniyyət abidələridir 
(107; 116; 227; 322; 329). 
Həmin abidələr N.Xanıkov (329), B.Dorn (256), 
V.Sısoyev tərəfindən qeydə alınmış (355), Y.İ.Paxomov (329; 
330), son dövrlərdə isə M.S.Nemətova (139), A.B.Nuriyev 
(322),  Ə.ŞHaqverdiyev (90), Q.Ə.Hacıyev (54), tərəfindən 
tədqiq və təsvir edilmişdir. Bərdənin yerüstü abidələri haqqında 
məqalələr və kitablar nəşr edilmiş, həmin abidələrin ümumi 
görünüşləri  şəkillər vasitəsilə oxuculara təqdim olunmuşdur 
(136; 322; 329). 
Həmin abidələr içərisində daha çox maraq doğuranı 1322-
ci ildə Əhməd ibn-Əyyub əl-Hafiz Naxçıvani tərəfindən tikilmiş 
Bərdə türbəsidir. 
Arran memarlıq məktəbinin xüsusiyyətlərini özündə b-
irləşdirən həmin türbə, orta əsrlər dövründə yerli tikinti 
mədəniyyəti ilə  bərabər, Bərdənin Naxçıvan kimi qədim 
mədəniyyət və incəsənət mərkəzi ilə  əlaqəsini də özündə  əks 
etdirir (54; 136; 261; 271; 322; 329). 

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
163
Abidə yeraltı  sərdabədən, bayır diametri 10 m., 
hündürlüyü 13,5 m., dairəvi, silindirşəkilli gövdədən ibarət, üst 
hissəsində konusvari künbəzi olan məqbərədir. 
Müxtəlif daş  və  kərpiclərlə naxış vurulmuş  məqbərənin 
divarlarının yuxarı hissəsində 35 sm enində, üzəri kufi xətti ilə 
yazılmış  kəmərşəkilli zolaq vardır. Həmin yazı bişmiş  kərpiclə 
tikilmiş «Allah» sözünün təkrarıdır (329). Təəssüf ki, qopub 
töküldüyüdən həmin yazıların lap az bir hissəsi qalmışdır. 
Y.İ.Paxomov XX əsrin  əvvəllərində abidənin həm xaricində, 
həm də daxilində  həkk edilmiş  həmin yazıları  oxumuş  və 
izahını vermişdir (329). 
Bərdənin abidələri xalqın adət-ənənələrini, maddi, mənəvi 
həyatını  əks etdirən tikililərdir. Son dövrlərdə xeyirxah 
adamların təşəbbüsü ilə  həmin abidələr qismən bərpa edilmiş, 
ətrafları abadlaşdırılmış,  əsl ziyarətgaha, mədəni-kütləvi 
tədbirlər məskəninə çevrilmişdir. Belə tarixi əhəmiyyətli 
abidələrin qorunub saxlanması, təbliğ edilməsi vətəninin tarixi 
ilə fəxr edən hər bir insanın mənəvi borcudur. 
Yeri gəlmişkən, Bərdə  şəhərində yaxın vaxtlaradək öz 
quruluşunu müəyyən qədər saxlamış, lakin sonralar tamamilə 
dağılmış «Torpaq qala» haqqında məlumat vermək yerinə 
düşərdi. O, xalq arasında «Nüşabə qalası» kimi tanınmışdır. Çiy 
kərpic və çay daşları ilə tikilmiş, enli divarlı bu qala düz kvadrat 
şəkilli, tərəfləri 115 metr olub, şərqə doğru 25 dərəcə meylli 
şəkildə tikilmişdir. Qalanın 4-5 m hündürlükdə divarı, divarların 
küncləri və ortalarında divar ilə eyni hündürlükdə, daxili diame-
tri 9,5 m olan fasadlar – dairəvi yarımbürclərləri olmuşdur. Qapı 
cənub-qərb divarının bürcündə yerləşirdi. Tədqiqat aparılmadan 
həmin qalanı son dövrlərə aid edən müəlliflərdən (B.Dorn, 
V.Sısoev, Y.Paxomov) (256; 329; 355) fərqli olaraq, XX əsrin  
70-ci illərində həmin qalada arxeoloji qazıntı işləri  

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
164
aparmış arxeoloqlar (R.B.Göyüşov, A.B.Nuriyev) qala 
divarlarının bünövrəsinin ilk orta əsrlərdən  əvvəl qoyulduğunu 
bildirirlər. Həmin qapıların qarşısında, təxminən 15 metr aralıda 
ayrıca türbə tikilmişdir ki, həmin türbə yuxarıda bəhs etdiyimiz 
(XIV  əsr),  Əhməd ibn Əyyub  əl-Hafiz Naçıvani tərəfindən 
tikilmiş «Bərdə» məqbərəsidir (329,s.86). Türbənin qaladan çox 
sonralar tikildiyi şübhəsizdir (234). 
Orta  əsrlərdə  Tərtər çayı üzərində tikilmiş  körpülər də 
dövrünün qiymətli tikilisi, Bərdənin memarlıq, başqa sözlə 
mədəniyyət abidəsidir. Körpülərdən biri 15 tağlıdır (X-XI əsrlər) 
və xalq arasında «Qarı körpüsü» adlandırılır. Təəssüf ki, həmin 
körpünün xeyli hissəsi tamamilə dağılmışdır. Digər körpü isə 
Tərtər çayının nisbətən dar hissəsində salınmış 12 tağlı (XIII-
XIV əsrdə tikilmiş) körpüdür (54; 90; 261). 
Bundan  əlavə, Bərdə  şəhərinin bir çox yerlərində yalnız 
bünövrəsi və müəyyən hissələri salamat qalmış xeyli abidə  də 
qeydə alınmışdır ki, onlar da dəyərli maddi-mədəniyyət 
nümunələridir (3; 261; 321; 322). «Axsadan baba» türbəsi, 
«Güloğullar» türbəsi  bu qəbildəndir. 
Bərdə XIX əsrin əvvəllərində ətraf yaşayış məntəqələrinin 
əhalisinin dini mərasimlər keçirdiyi mərkəzə çevrilmişdi. Dini 
sitayiş məqsədli tikililər müxtəlif səbəblərdən dağılsa da onların 
salamat qalanları ziyarətgah kimi fəaliyyət göstərirdi. Həmin 
tikintilər indi də mühavizə olunmaqdadır. Bu abidələrdən biri 
XIX  əsrdə (1868-ci il) Kərbəlayi Səfxan Qarabaği tərəfindən 
tikilmiş qoşa minarəli  Şeyx  İbrahimin «İmamzadə» məscididir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, Bərdə  şəhərindəki bir kümbəzli dörd 
minarəli həmin məscid müəyyən xüsusiyyətlərinə görə  Şimali 
Azərbaycanda nadir məscid kompleksidir. Bu məscid 
Buxaradakı «Çar minar» adlı abidə ilə, həmçinin  

---