Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
165
Kərbəlayi Səfxanın XIX əsrin sonlarında tikdiyi Ağdam Cümə
məscidi ilə də oxşarlıq təşkil edir (110). Bişmiş kərpiclə yüksək
memarlıq üslubunda tikilmiş, «Məscid İmamzadə», «Bərdə
İmamzadə məscidi», «İmamzadə İbrahim» adlandırılan bu
məscid indi də dini mərasimlərin keçirildiyi mərkəz, həmçinin
qiymətli tarix və mədəniyyət abidəsidir.
Bərdədə yerləşən Bəhmən Mirzə türbəsi də XIX əsrə
məxsus abidədir. Bəhmən Mirzə 1811-ci ildə anadan olmuş,
müxtəlif ölkələrdə yüksək təhsil almış və yaradıcılıqla məşğul
olmuşdur. Onun «Şükürnameyi-Şahənşah» və «Təzkireyi-
Məhəmmədşah əsərləri məlumdur. Bəhmən Mirzə Bəhaüddövlə
(1811-1884) Fətəli şahın (Babaxanın) nəvəsi, naibüssəltənə Ab-
bas Mirzənin isə oğlu idi. O, 1834-cü ildə Tehran, 1835-ci ildə
Əcəmi-İraq, 1836-cı ildə Kaşan, 1841-ci ildə Yəzd, 1842-ci ildə
Azərbaycan əyalətinin hakimi olmuşdur. 1848-ci ildə İranda baş
vermiş saray fitnə-fəsadı onun rus səfarətxanasına pənah
aparması ilə nəticələnmişdi.
O, İranda, Rusiyada və Gürcüstanda (Tiflisdə) yaşamış,
Şimali Azərbaycana köçərək əvvəl Bərdədə, sonra Şuşada bir
müddət yaşadıqdan sonra – 1884-cü ildə vəfat etmiş, öz
vəsiyyətinə görə özü sağ ikən Bərdədə «İmamzadə» məscidinin
yaxınlığında tikdirdiyi məqbərədə dəfn edilmişdir (155; 167).
Şəhərdə gündəlik tələbat malları və kənd təsərrüfatı
məhsullarının ticarəti ilə bağlı gündəlik bazarlardan başqa
«həftəbazarı», yəni həftənin bir günü fəaliyyət göstərən bazarın
təşkili səciyyəvi hal almışdı. Bunlar müxtəlif əmtəələrin, eləcə
də bütün növlərdən olan mal-qara və davarların, minik və qoşqu
heyvanlarının alınıb-satıldığı iri «mal bazarı» adlanan bazardan
ibarət olmuşdur. Bərdə təbii-coğrafi cəhətdən əlverişli ərazidə
təsərrüfatın güclü
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
166
inkişafı zəminində inkişaf etmiş, eyni zamanda sıx ticarət
əlaqələrinə malik olmuş və sənətkarlıq mərkəzi kimi də
məşhurlaşmışdır. Bərdədən arxeoloji qazıntı işləri zamanı
müxtəlif ölkələrin pullarlı, eləcə də Şuşada XVIII-XIX əsrin
əvvəlində kəsilmiş gümüş pullar da aşkar edilmişdir.
Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi XIX əsrdə xalçaçılığın
mərkəzlərindən biri idi. Rəng çalarları və naxışlarının orcinallığı
ilə seçilən, bədii və texnoloyi xüsusiyyətlərinə görə üstün olan
Qarabağ xalça növünün bu gün də dünya şöhrətli olması həmin
mədəniyyət ənənəsinin öz təsirini saxlaması ilə şərtlənir.
XVIII-XIX əsrdə Bərdədə palaz, kilim və xalı toxuculuğu
xüsusi yer tutmuşdur. Bərdənin maddi mədəniyyətini əks etdirən
dekarativ incəsənət növləri arasında aparıcı yer tutan xalçaçılıq
məhsulları – xovlu (xalça, xalı, gəbə) və xovsuz (palaz, kilim,
cecim, sumağı, zili) xalçalar geniş yayılmışdır. Bərdədənın xov-
lu xalçaları naxışlarının incəliyi və rənglərin zənginliyi ilə
fərqlənirdi. Qarabağda toxunmuş suyetli kompazisiyalı xovsuz
xalçalar Azərbaycan xalçalarının ən gözəl nümunələrindəndir.
Bərdə xalçaları öz şöhrətini günümüzədək saxlamışdır.
Qarabağ qrupuna daxil olan Ağcabədi, Şuşa Cəbrayıl xalçaları
ilə bərabər Bərdə xalçaları adları və naxışları ilə seçilir.
Bərdədə xalçaçılıq sənətinin ənənələri bu gün də davam
etdirilməkdədir. Xalq arasında yayılmış xırda əl toxuculuq
sənəti də mövcud olmuşdur k, bu barədə etnoqrafik tədqiqatlarla
ətraflı məlumat vermək olar.
Tədqiqat nəticələri göstərir ki, Bərdə şəhərinin maddi
mədəniyyəti qədim və zəngin əsaslara söykənir. Qaynaqlarda
göstərilmiş, arxeoloji qazıntılar vasitəsi ilə tədqiq edilmiş və et-
noqrafik cəhətdən öyrənilmiş maddi mədəniyyət
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
167
şəhərin ümumi tarixinin mühüm bir sahəsinin öyrənilməsini
təmin edir.
Beləliklə, tədqiqat Bərdəni qədim maddi mədəniyyət
üzərində meydana gəlib formalaşmış, antik, ilk və inkişaf etmiş
orta əsrlər dövründə müəyyən inkişaf yolu keçmiş, şəhər
mədəniyyətinin mühüm xüsusiyyətlərini – şəhərsalma
mədəniyyətini, şəhər əhalisinin məişət səviyyəsini, sənət
növlərinin yaranması və genişlənməsini, incəsənət və
mədəniyyətin əlaqəli şəkildə inkişaf prosesini özündə əks
etdirən şəhər kimi göstərir.
4.2. Mənəvi mədəniyyət.
Tədqiqatlar göstərir ki, Albaniya dövlətinin mövcud
olduğu dövrdə alban əlifbası, alban yazısı kimi mənəvi
mədəniyyət abidələri yaranmışdır. Zaman-zaman müxtəlif
maneçlərin törənməsinə, müxtəlif ünsürlər tərəfindən böhtanlar
atılmasına baxmayaraq həmin abidələr xalqımızın tarixi
abidələri olaraq mənsub olduğu xalqın adı ilə bağlı şəkildə
xatırlanmaqdadır. Erməni mənbələri üzrə tədqiqatçı alim,
albanşünas Tofiq Məmmədov qeyd edir ki, yazılı mənbələr Qaf-
qaz Albaniyasının dili və yazısı haqqında şübhə edilməz sübut-
lar saxlamışdır (296, s.100). Tarixçi alim əlavə edir ki, «V əsrin
başlanğıcında, Alban çarı Arsvagenin hakimiyyəti dövründə al-
ban əlifbası yazıda işlənməyə başladı» (296, s.100). Göründüyü
kimi, bu mənəvi mədəniyyət abidələrinin yaranması və istifadə
edilməsi Bərdə şəhərinin, Albaniyanın məlum müddətdə
paytaxtı olması ilə əlaqədar olaraq, mədəni həyatı ilə bağlı
olmuşdur. Albaniya dövlətinin ictimai-siyasi tarixində xüsusi
yeri olan hökmdarlar (II Vaçe, III Vaçaqan, katolikos Viro,
hökümdar Cavanşir) həm dini, həm də dünyəvi biliklərin
Dostları ilə paylaş: |