Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
171
M.Kalankatlı onun xalqın dilində uzun müddət dolaşdığını qeyd
edir (136, k.2, f.37).
Beləliklə, Bərdə
şəhərinin maddi mədəniyyət
nümunələrinin, yazılı mənbə materiallarının tədqiqi göstərir ki,
qədim bünövrə üzərində təməl tapmış mədəniyyət mədəni
inkişafın iki xarakterik xüsusiyyəti ilə özünü göstərmişdir.
Qədim maddi mədəniyyətə malik olan xalq mənəvi
mədəniyyətin yaranması və inkişafında xüsusi imkanlara sahib
olmuş, bu mərhələlərin dinamik inkişafı ilə müşayət edilən
mədəni səviyyə yaratmşdır. Bərdənin ilk orta əsrlərdə paytaxt
şəhərə çevrilməsi, inkişaf etmiş orta əsrlərdə çiçəklənmə dövrü
keçirməsi şəhərin mədəniyyətinin kompleks şəkildə tərəqqi
etməsini şərtləndirmişdir. Torpaq, insan, şüur, fiziki və mənəvi
qüvvə buna əsas zəmin olmuşdur.
İslam dininin qəbul edilməsi Azərbaycanda yeni bir
mərhələnin başlanğıcını qoydu. Çox keçmədən Albaniyada o
cümlədən ölkənin paytaxtı Bərdə şəhərində keçmiş dini
ibadətlərə son qoyuldu. Yeni və mütərəqqi din olan islamın
qanunları bütün dinləri üstələdi.
Hər bir xalqın sitayiş etdiyi dinlərə məxsus olan
(yəhudilik, xristianlıq və s.) məbədlərə toxunmadan islamın
yayılması üçün geniş şərait yaradıldı (174, s.38; 236, s.163).
Mənbələrdə bildirilir ki, islam dininin geniş yayıldığı bir
dövrdə Azərbaycanın bir çox şəhərlərində olduğu kimi, Bərdə
şəhərində də müsəlman məscidləri ilə yanaşı alban xristian
kilsələri də görünürdü (34, s.57).
Bir daha qeyd etmək lazımdır: İslamın yayılması üçün
yerlərdə müxtəlif üsullar və qaydalar müəyyənləşdirilmişdi ki,
burada onlara rəğbətlə yanaşmaq tələb olunurdu. Kitabı olan
başqa dinlərə qarşı zorakılıq göstərilmirdi. M.Kalankatlı bildirir
ki, Bərdədə müsəlmanlıq dövründə də müxtəlif dinlərə xidmət
edənlər var idi (136, k.3, f.18).
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
172
Xilafət hökmranlığı möhkəmləndikcə Bərdədə elmi və
bədii kitablar, ümumiyyətlə bütün əsərlər ərəb dilində yazılmağa
başlandı. Xristian məktəblərini müsəlman mədrəsələri əvəz etdi.
Bərdədə və onun ətraflarında məscid kompleksləri tikildi. Şərq
ölkələrində olduğu kimi, şəhər yeni üslubda yenidən qurulmağa
başlandı (193; 215, s.16; 328, s.26).
Bərdənin Xilafətin şimal vilayətinin mərkəzinə çevrilməsi
onun inkişafına səbəb oldu. Şəhərin sənətkarlıq və ticarət
mərkəzi kimi böyüməsi, əhalisinin artması və yerli biliklərlə
müsəlmanlığın gətirdiyi yeni elmi biliklərin qovuşması
cəmiyyətin elmə, biliyə yiyələnməsi üçün geniş meydan açdı.
Yeni mədəni mühit yarandı. Ərəb dilində yazıb-yaratmış bir çox
alimlər, şair və yazıçılar, ictimai xadimlər meydana çıxdı (127,
s.9; 128, s.7; 129, s.75; 174, s.73).
Xilafətin genişlənməsi və inkişaf etməsi ilə əlaqədar ola-
raq ictimai, siyasi məsələlərin həll edilməsində yeni elmi
biliklərin meydana çıxmasına zərurət yaranırdı. Quran, sünnə,
icma və qiyas müsəlman hüququnun əsasını təşkil edirdi (127, s.
16; 327, s.9). Həmin dövrdə «Bərdəi» təxəllüsü ilə tanınmış
onlarla mütəfəkkir yetişdi, onların adı, şəxsiyyəti və yaradıcılığı
haqqında məlumatlar tarixə çevrildi (127; 128; 129; 174, s.139;
179, s.8; 327). Təəssüf ki, onların əsərlərinin çoxu müxtəlif
səbəblərdən itmiş, bizə gəlib çatmamışdır.
Həmin alimlərin əksəriyyətinin Bərdədə fəaliyyəti barədə
məlumat da yox dərəcəsindədir. Sübuta ehtiyacı olmayan bir
məsələdir ki, erməni mənşəli «tarixçilərin» əksəriyyəti öz
xalqının «tarixini» yazmaqla bərabər, mümkün qədər bizim
tariximizə aid olan məlumatlar üzərində də «düzəlişlər»
aparmışlar (136, s.7-13; 15, s.7-9; 296, s.6-27).
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
173
Azərbaycanda ictimai mühitin dəyişməsi mənəvi
mədəniyyətdə də öz əksini tapırdı. Siyasi vəziyyətdən irəli gələn
məşəqqətlərə baxmayaraq iqtisadiyyat tərəqqi etmiş, elm,
ədəbiyyat və incəsənət yüksək inkişaf mərhələsi keçmişdi.
Həmin dövrdə müsəlman ölkələrində dini elmlərə üstünlük
verilsə də, fəlsəfə, məntiq, riyaziyyat, astronomiya, musiqi və s.
elmlərin tədrisinə də diqqət yetirilirdi. Elm öyrənmək istəyənlər
Şərqin mədəniyyət mərkəzlərinə gedir, orada görkəmli
mütəfəkkirlərdən təhsil alırdılar. Orta əsr mənbələrində onların
adları, təhsili, yaradıcılığı, nüfuzlu müəllimləri və şagirdləri
haqqında məlumat verilir (127, s.17; 170, s.51). Onların
sırasında Bərdədən olan bir çox görkəmli elm, ədəbiyyat və
mədəniyyət xadimlərindən bəhs edilir.
İlk mənbələrdə «Hənəfilik» cərəyanının Azərbaycandakı
nümayəndələrindən olmuş Əbu Səid Əhməd ibn Hüseyn
Bərdəinin adı çəkilir. İbn ən-Nadim onu görkəmli alim, fiqhə
(hüquqa) dair «əl-Müxtəsər» kitabının müəllifi Əbülhəsən Ab-
dulla ibn Həsən Kərxinin (874-916) müəllimi kimi təqdim edir
(127, s.17). Əbu Səid əl-Bərdəi haqqında türk alimi Əhməd
Taşköprüzadə (1495-1559) «Təbaqət əl-füqəha» («Fəqihlərin
təbəqələri») kitabında bildirir ki, «Əbu Səid Əhməd ibn Hüseyn
Bərdəi Əbu Əmr Dəqqaqdan və Musa ibn Nəsrdən təhsil almış
böyük fəqihlərdən və Bağdadda yaşamış qabaqcıl
şeyxlərimizdən biridir. Əbülhəsən Kərxi, Əbu Tahir Dəbbas və
Əbu Əmr Bəsri onun yanında fiqhi öyrənmişlər» (127, s.18).
Əbu Səid Əhməd ibn Hüseyn Bərdəi Bağdadın məşhur
ilahiyyatçılarından olmuşdur. O, hənəfiliyin və mütəzililiyin
görkəmli nümayəndəsi, ilahiyyatçı hüquqşünas alim idi. Əbu
Səid əl-Bərdəi Bərdədə anadan olmuş, ilk təhsilni burada almış,
həccə getmək məqsədilə səfərə çıxmış, bir daha vətənə
qayıtmamışdır. Alim həccə gedərkən Bağdada gəlmiş, burada
Dostları ilə paylaş: |