Microsoft Word Berdenin siyasi tarixi Sonuncu doc

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
177
təhsil almış, elm öyrənmiş  və  fəaliyyət göstərmişdir.  Əbu  Əli 
ibn Savvaf, Əbu Bəkr əş-Şəfii, Əbül Qasim ət-Təbərani, Əli ibn 
Lülü əl-Vərraq və bir çoxları ondan rəvayət öyrənmişdir. Əhməd 
ibn Harun Bərdəi hədisdən bəhs edən bir sıra kitabların 
müəllifidir. Onun yazdığı  «Əl-Əsma  əl-mufrədə» kitabı 
müsəlman ideoloqları üçün ən qiymətli kitablardan biri hesab 
edilir. Həmin kitabın əlyazması Qüdsdə (Yerusəlimdə Xalidiyyə 
kitabxanasında) saxlanılır. Hədis elmində sika, mömin və hafis 
kimi dəyərləndirilən Bərdicinin daha iki əsəri günümüzə  gəlib 
çatmışdır. Onlardan biri «Tabakat-ül əsma il-müfrədə», ikincisi 
«Cüz fi mən rəva anin-nəbiyyi…minəş-sahabe fil-kəbair» dir. 
Əhməd ibn Harun Bərdəi təxminən yetmiş yaşlarında Bağdadda 
vəfat etmişdir (127, s. 18). 
Əbu Bəkr  Əbdüləziz ibn Həsən Bərdəi  Dəməşqdə 
Məhəmməd ibn Abbasdan, Misirdə  Əbu Yaqub İshaq ibn 
İbrahim  Bağdadidən, Mosulda Əhməd ibn Mərdən, Nişapurda 
Məhəmməd ibn İshaqdan təhsil almışdır. O, Məhəmməd ibn 
İshaqın vəfatından sonra, 930-cu ildə Rabata və oradan Nisa 
şəhərinə köçmüş, 935-ci ildə Nisada vəfat etmişdir (127, s. 18). 
Məhəmməd ibn Zeyd ibn Yədəhdəvayh əl–Heysəm əl–
Bərdəi ilk təhsilini Bərdədə almış, sonra Misirə gedərək uzun 
müddət orada yaşamışdır. O, ədəbiyyat, dil və poeziya sahəsində 
böyük  şöhrət qazanmışdı. Onun ləyaqət və qabiliyyətinə 
hörmətlə yanaşmış  Əbu  Əbd ül-Kadi öz vəqf mülkünün bir 
hissəsini istifadə üçün ona vermişdir. Əbül Qasim Təbərani 912-
ci ilin aprelində onun mühazirələrini dinlədiyini bildirir. Təəssüf 
ki, onun nə əsərləri, nə də əsərlərinin adları bizə məlum deyildir 
(90, s.110; 179, s. 21). 
Şərq ölkələrini bürümüş  rəsmi dini ideologiya ilə bidət 
arasındakı ideya mübarizəsi Bərdədə də öz təsirini göstərmişdi. 
Həmin dövrdə ortodoksal islama qarşı sufilik,  

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
178
mütəzililik cərəyanı tərəfdarları olan bidətçilər ideya mübarizəsi 
aparırdılar (127, s.18).  Orta  əsr  mənbələrində  hədisçi,  fəqih 
Məhəmməd ibn Xalid Bərdəi (…?-938) haqqında «nüfuzlu, 
nüfuz sahibi», «inanılmış», «doğruçu, sədaqətli» kimi ifadələr 
işlədilir (127, s.18). Orta əsr mənbələrində IX-X əsrlərdə 
yaşamış sufilərin sırasında  Səid ibn Qasim Bərdəinin və Əbu 
Əli Hüseyn ibn Süfvan ibn İshaq ibn İbrahim Bərdəinin 
adları çəkilir (127, s.28). Əbu Əli  Hüseyn ibn Süfvan Bərdəi X 
əsrin birinci yarısında Bağdadda görkəmli hədis 
təbliğatçılarından biri idi. O, dövrünün «yüksək biliyə malik 
həqiqi  ədib və tarixçisi» Əbu Bəkr ibn Əbu Dünyidən təhsil 
almışdı. Sonra o, müəlliminin  əsərlərinin tədrisi və  təbliği ilə 
məşğul olmuşdur.  Əbu  Əli Hüseyn ibn Süfvan Bərdəi 952-ci 
ildə vəfat etmişdir (90, s. 108; 347, s. 120). Əli  ibn Əbdüləziz 
Bərdəi (…? – 997) Şərq ölkələrinin məşhur sufilərindən idi. 
Mənbələrin göstərdiyinə görə,  Əbülhəsən  Əli ibn Əbdü-l-Əziz 
Bərdəi Bağdadda  Əbu Hatəm Razinin, Nəsr ibn Mənsur 
Ərdəbilinin yanında təhsil almışdır. O, Bağdadın böyük 
tacirlərindən olmuşdur. Tacir, alim 997-ci ilin yanvar ayında 
vəfat etmişdir (90, s.109; 129, s.78). 
Beləliklə, orta əsrlərdə  Şərq ölkələrinin çox hissəsini 
bürümüş müsəlman dünyasında məşhur olan elm adamlarının, 
ədiblərin sırasında Bərdəli alimlərin olması  Bərdə tarixinin 
çiçəklənmə dövrünü səciyyələndirir. Maddi və  mənəvi 
mədəniyyətin vəhdəti Bərdənin mədəni həyatınının  ən parlaq 
tərəqqi dövrünü xarakterizə etməyə imkan verir. 
Xilafətdə hakimiyyətə sahib olmaq uğrunda gərgin 
mübarizə gedərkən Bərdədə  də  İslamın təəssübkeş ideoloqları 
ilə mütəzililər arasında kəskin mübarizə gedirdi. Mütəzililər ila-
hi qüvvələri inkar edirdilər. Onların yaradıcılığında təbii-elmi 
fikirlər, o cümlədən ruh, substansiya, cisim, atom haqqında 
maraqlı mülahizələr irəli  

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
179
sürülmüşdür (127, s.25). Mütəzililərlə ortodoksal sünnilik 
arasında gedən kəskin mübarizə  hətta açıq vuruşmalara səbəb 
olurdu. Ərəb tarixçisi və coğrafiyaşünası əl-Yaqubi (…?-897) o 
dövrdə  Bərdədə islamın təəssübkeş ideyaları ilə mütəzililər 
arasında baş vermiş münaqişənin nəticəsini təsvir edərək yazır: 
«Bərdədə mütəzililərlə  təəssübkeş müsəlmanlar arasında dava 
düşdü. Onlar bir-birini az qala qırıb qurtarana qədər vuruşdular» 
(127, s.25; 129, s.77). 
Bərdə  şəhəri və onun ətraflarında mənəvi-ideoloci 
mübarizələrin mahiyyətinən asılı oaraq mənəvi fikir cərəyanları 
da formalaşırdı. Bu cərəyanlar  ətrafında birləşən tərəfdarların 
içərisində o dövrün ziyalıları, tanınmış şəxsləri də var idi. 
Mütəzililiyin Azərbaycanda ən böyük nümayəndələrindən 
biri bərdəli  Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Abdullah ibn 
Əbülhəsən Bərdəi olmuşdur (127, s.23). Məhəmməd ibn Ab-
dullah Bərdə  şəhərində anadan olmuş, bir müddət Bağdadda 
yaşamışdır. Onun haqqında isə yeganə ilk mənbənin öz müasiri 
ən-Nədimin (936-995) «Əl-Fihrist» («Göstərici») kitabından 
ibarət olduğu göstərilir. Mütəfəkkirlə şəxsən tanış olmuş müəllif 
onun  əqidəsinə  və  əsərlərinə dair yığcam  şəkildə  dəyərli 
məlumat vermişdir: «Əbu Bəkr Bərdəini (adı  Məhəmməd ibn 
Abdullahdır) 951-952-ci ildə gördüm. Mənimlə etdiyi söhbətdən 
mütəzili məzhəbinə aid mənsubiyyəti aydınlaşdı. O, xarici olub, 
onların (xaricilərin) fəqihlərindən biri idi. Alim təxminən 961-ci 
ildə  vəfat etmişdir» (127; 129). Ən-Nədim  Əbu Bəkr 
Məhəmməd Bərdəinin aşağıdakı  əsərlərinin adını  çəkmişdir: 
«Kitab  əl-murşid fil-fiqh» («Fiqhə dair rəhbər kitab»), «Kitab 
ər-rədd  ələ  əl-muxtalifin fil-fiqh» («Fiqhə dair müxalifətçilərə 
cavab kitabı»), «Kitab təzkirət  əl qərib fil-fiqh» («Fiqhə dair 
qəribin xatiratı kitabı»),  

---