Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
28
şəhərinin adı ilə əlaqədar olduğunu qeyd edir (108, s.125; 229).
T.Rəsuloğlu (Əliyev) «Bərdə» adının Əhəməni hökmdarı Kirin
(e.ə.VI) oğlanlarından birinin adı ilə- Bisütun qayalarında
yazılmış «Bardiya» ilə əlaqədar olduğunu bildirir (164, s.72-73).
Qeyd etmək lazımdır ki, son dövrlərdə yaşayış məskəni
adlarını tayfa adları ilə izah etməyə maraq artmışdır (30; 31; 90;
108; 112; 163; 229). Bu, ilk növbədə bir vaxtlar müəyyən
təsirlərə, tarixi təhriflərə məruz qalmış həqiqətlərin bərpası kimi
qəbul edilir. Bu, çox təqdirəlayiq haldır. Lakin unutmaq olmaz
ki, heç bir elmi mülahizə tarixi həqiqətləri kölgədə
qoymamalıdır. Faktsız, elmi cəhətdən əsaslandırılmamış, tələsik
fikirlər söyləməkdənsə, susmaq daha dürüstdür.
Qaynaqlarda və tədqiqat əsərlərində sakların e.ə. VIII-VII
əsrlərdə Azərbaycana gəlməsi və Kür-Araz ovalığında
yerləşməsi barədə məlumat verilir (112; 185; 379). Bildirilir ki,
saklar indiki Bərdə şəhərindən Qafqaz dağlarına qədər böyük bir
ərazini tutmuşdular. Həmin sak tayfaları içərisində «bərdor» adlı
tayfanın mövcud olduğundan bəhs edilir (11; 252; 379).
Bərdənin adına və onun etimologiyasına bu nöqteyi-nəzərdən
yanaşmalar da vardır. Ə.Haqverdiyev Bərdənin adının eradan
əvvəl Cənubi Qafqaza gəlmiş saklar içərisindəki bərdorların
adından götürüldüyünü yazır (90, s.16-17).
Məhərrəm Bayar göstərir ki, «saklar (albanlar, sakasenlər,
gögərənlər, taoklar, phasianlar, pakturlar və konduklar) türkmən
uluslarındandır» (119).
M.Bayara görə, sak (iskit) türklərinə assuriyalılar
«aşkuzan\işkuza», yəhudilər Tövratda «aşkenaz», yunanlar
«skcuthe», farslar «saki», hindlilər «sakya» deyirdilər» (119).
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
29
A.Zəki Vəlidi Toğan apardığı araşdırmalarda G.Nemet,
Qutşmidt, O.Franke, N.Aristov, Edvard, Meyer, Mortmann kimi
görkəmli türkoloqların sakların türk olduğunu qəbul etdiklərini
bildirir (394).
Herodotun yazdığına görə, Qaqunun oğlu Parati Anadolu-
nu, Fələstini, Suriyanı almış və e.ə. 634-cü ildə Misirə hücum
etmişdi. Strabona görə, Qaqu və Gögün (Assuriya mənbələrində
Lu kimi də adı çəkilir) rəhbərliyi ilə saklar Arandan cənuba
yenərək Xram suyu və yuxarı Kür boylarını da tutmuşdular
(119; 259, I).
Saklar Xəzər dənizinin şimalından keçərək Qafqazı
almışdılar. İndiki Qarabağ bölgəsində binələyən sak (iskit)
kraliçası Tomris e.ə. 529-cu ildə Xəzər dənizinin cənubunda İran
hökmdarı Kuruşu məğlubiyyətə uğratmışdı (119; 259, I).
Bərdə şəhərinin tarixi ədəbiyyatda məlum olan adları və
qədim dövrdə adlandırıldığı gümanları nəzərdə tutaraq
apardığımız araşdırmalar müəyyən nəticələr çıxarmağa imkan
verir. Belə ki, e.ə. VIII əsrdə Zikertu vilayətinin indiki Mianə-
Ərdəbil bölgəsində yerləşdiyi bildirilir və vilayətin paytaxt
şəhərinin Parda (bu ad sonrakı Bərdə şəhərinin adı ilə səsləşir)
olduğu qeyd edilir. Göstərilir ki, İşquz vilayəti Marağa ətrafı
torpaqlarda yerləşirdi. Ondan quzeyə doğru Urmu gölünün
gündoğan tərəfində Subi və Bari adlanan daha iki qonşu vilayət
vardı; yaxşı möhkəmləndirilmiş Tarui və Tarmakisa (indiki
Təbriz) adlı zəngin qalalar Bari vilayətində idilər. Onun
gündoğan səmtində indiki Qarabağ bölgəsində Puluadi
vilayətinin paytaxtı Libliuni şəhəri (hazırkı Varsağan inzibati
mərkəzi yaxınlığında) yerləşirdi (183, s.53-54; 233, 1). Tarixi
mənbələrə əsaslanan ədəbiyyatda göstərilir ki, «I Rusa ilə savaşı
tezləşdirmək üçün Sarqon Zikertuya yollandı. O, Mannada
Urartupərəst müxalifət ocaqlarını dağıtmaq istəyirdi. O,
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
30
İştaraura çayını keçib Parda şəhərində oturan Metatti üzərinə
gəldi. Çünki sonuncu öz hərbi qüvvələrini kömək üçün I
Rusanın sərəncamına göndərmişdi» (5, s.61; 233, 1). Manna
hökmdarı ilə müqavilə üzrə Assur çarı Urartudan alıb Assu-
riyaya qatdığı iyirmi iki qalanı, üstəlik bərkidilmiş Uşkaya və
Parda şəhərlərini Mannaya qaytarmalı oldu (5, s.61; 233, 1). E.ə.
674-cü ildə Manna hökmdarı Ahşeri «mannalıların ölkəsindəki
vilayətdə» gəlib məskunlaşan iskitlərlə Assuriyaya qarşı ittifaqa
girdi. Bu ittifaqa midiyalılar da qoşuldu. Öz yürüşləri ilə Ön
Asiyanı qorxu içində saxlayan iskitlər ilə müqavilə bağladı (5,
s.63). Hasaraddon o ittifaqı pozmağa maraq göstərdi. Təxminən
672-ci ildə «işqus (iskit) ölkəsinin çarı» Partatua ilə yaxınlaşıb
danışığa başladı (5, s.63; 233, 1). Herodota görə (119; 233, 1),
skif-sakların bir başçısının adı Prototiy (Assur mənbələrində
Partatua) idi (109, s.96). Partatua adını qədim fars dilindəki tava
«güc», «qüvvət» («tab» sözü də buradandır) sözü ilə bağlayır və
onun «Avesta» dilindəki Partava – «döyüş», «vuruşma» sözü ilə
əlaqələndirirlər (109, s.96; 238, s.103).
M.N.Poqrebova yazır: «Hesab edirlər ki, Partatua (Parta-
tua da «İşquzlar ölkəsinin çarı» adlandırılır) Prototiy formasında
Herodotda skif çarı Madyanın atası kimi xatırlanır» (277, s.48)
İqrar Əliyev «Midiya tarixi»ndə Bardiya haqqında ətraflı
məlumat verir (183). Həmin Bardiyanın Bərdə ilə nə dərəcədə
əlaqəsi olmasını müəyyənləşdirməyə də maraq yaranır.
Məmmədtağı Zöhtabi «İran türklərinin əski tarixi»ndə
Qaumat-Bardiya-Zöhhak haqqında şərhlər verir, Bardiyanın
(Qaumata) qiyamından xüsusi bəhs edir (397, s.643-657).
Dostları ilə paylaş: |