Microsoft Word Biogeografiya doc



Yüklə 407,98 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/15
tarix30.04.2018
ölçüsü407,98 Kb.
#40826
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15


 

1

EKSTAN RESPUBLİKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI 



BİLİMLENDİRİW MİNİSTRLİGİ 

 

QARAQALPAQ  MA’MLEKETLİK  UNİVERSİTETİ 

 

 

 

EKOLOGIYA HA’M FIZIOLOGIYA  

Kafedrası 

 

 

 

Ametov Ya.İ., Alimbetov A. 

 

“Biogeografiya” pa’ninen  

Lektsiya tekstler toplamı

 

 



 

Kafedra ma’jilisinin  -sanlı bayanlaması menen 

tastıyıqlang’an 25-iyun 2011 jıl. 

“Ekologiya h’a’m fiziologiya”  kafedrası 

baslıg’ı____________A.T.Esimbetov



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

NO’KİS 

 

 


 

2

BIOGEOGRAFIYA  PA’NINEN LEKTSIYALAR TOPLAMI 



Biogeografiya, onın’ basqa ilimler menen baylanısı  

ha’m praktikalıq  a’hmiyeti. 

Jobası: 

1. Biogeografiya pa’ninin’ u’yrenetug’ın obekti. 

2. Biogeografiyanın’ basqa ilimler menen baylanısı. 

3. Biogeografiyanın’ qısqasha rawajlanıw tariyxı. 

4. Biogeografiyanın’ praktikalıq a’hmiyeti. 

 

   Biogeografiya- bul organizimler ja’ma’a’ti ha’m olardın’ komponentlerinin’ jer betinde jaylasıwı, 



geografiyalıq tarqalıwı haqqındag’ı ilim. Basqasha aytqanda biogeografiya-planetamızdag’ı haywan 

ha’m o’simlikler qatlamın u’yrenedi, sonday-aq tu’r ha’m basqada organizmlerdin’ taksonomiyalıq 

gruppalarının’ (klass,tuwıs h.b) geografiyalıq tarqalıw nızamlılıqların u’yrenedi.  

   Burın biogeografiya o’simlikler geografiyası (fitogeografiya), haywanatlar geografiyası 

(zoogeografiya) bolıp u’yrenilip kelinse, son’g’ı  jılları biogeografiya zamarrıqlar geografiyası ha’m 

mikroorganizmler geografiyası dep bo’linip u’yrenile basladı. 

  Biogeografiya-  bul  shegaralıq ilim bolıp, onın’  song’ı waqıtları izertlew ma’seleleri ken’eymekte. 

Bunın’day eki ilim shegarasında rawajlanıp atırg’an ilimler qatarına ma’selen: bioximiya-biologiya 

ha’m ximiya ilimi arasında, geoximiya-geologiya ha’m ximiya arasında, geofizika-geologiya ha’m 

fizika arasındv h.t.b. Biogeografiya, basta aytıp o’tkenimizdey organizmler ha’m olardın’ 

soobshestvolarının’ geografiyalıq tarqalıwın eki ilim obekti tiykarında u’yrenedi: geografiya- 

(geografiyalıq tarqalıwın) ha’m biologiya (organizmlerdin’ tarqalıwın). Bir ta’repten, biogeografiya 

bul ulıwma fizikalıq geografiyanın’ bo’limi esaplanadı, 

(geomorfologiya,gidrologiya,klimatologiya,topıraqtanıw). Basqa ta’repten, sistematika, fiziologiya

organizmler ekologiyası h.b.ilimler menen birlikge biologiyanın’ quramına kiredi. Joqarıda 

aytılg’anlarg’a qarap biogeografiyanın’ ha’r qıylı geografiyalıq ha’m biologiyalıq ilimler menen 

baylanıslı ekenin ko’remiz. 

  Geografiyalıq pa’nlerden biogeografiya ushın a’hmiyetli orındı-landshafttanıw iyeleydi,- ol ta’biyiy 

territoriyal kompleks haqqında ilim bolıp, onın’ quramına biogeografiyadan basqa landshaft 

komponentlerin xarakterlewshi-klimatologiya, geomorfologiya, gidrologiya, topıraq geografiyası 

qusag’an pa’nler kiredi. O’z gezeginde regionallıq geografiyada u’lken a’hmiyetke iye. 

   Biogeograflardın’ jumısında en’ a’hmiyetli orındı  kartografiya usılı iyeleydi. Onısız bolıwı 

mu’mkin emes. Biogeografiyalıq kartalar arnawlı kartalarg’a kiredi. Olar o’zinin’ tematikası ha’m 

kartografiyalıq sheshiw usılı boyınsha ha’r tu’rli boladı. Sonın’ ushın biogeograf kartografiya usılın 

jaqsı biliwi kerek. 

  Biologiyalıq ilimler ishinde biogeografiyag’a jaqını-bul  ekologiya ha’m biotsenologiya esaplanadı. 

Biogeografiyanın’ bir bo’limi- bul ekologiya bolıp ol- organizmlerdin’ o’z-ara ha’m sırtqı ortalıq 

penen baylanısın u’yrenedi. Sonlıqtan ol ekologiyalıq biogeografiya degen at penen ataladı. 

Ekologiyalıq biogeografiya - bul jer sharındag’ı organizmlerdin’ regionallıq ekologiyalıq qatnasların, 

o’zgesheliklerin u’yrenedi. Ekologiyanın’ nızamlılıqların biliw arqalı biz regionallıq 

ayırmashılıqlardın’ sebebin bile alamız. 

   Biotsenologiya- organizmler soobshestvosı haqqındag’ı ilim bolıp, ol biogeografiyadag’ı 

soobshestvonın’ dinamikası ha’m strukturası haqqında mag’lıwmat beredi. Usı mag’lıwmatlar 

tiykarında biogeografiya organizmler soobshestvosının’ geografiyalıq o’zgesheliklerin ha’m olardın’ 

geografiyalıq tarqalıw nızamlılıg’ın u’yrenedi. 

  Biogeoraf ushın tariyxıy geologiya ha’m paleontologiya da u’lken rol oynaydı. Biogeografiya ushın 

ha’r qıylı geologiyalıq da’wirde okean ha’m materiklerdin’ o’z-ara qatnasının’ o’zgerisi, o’tken 

eradag’ı klimatlıq o’zgerisler boyınsha mag’lıwmatlardı biliw ha’m qazılma o’simlik, haywan 

qaldıqların u’yreniw biogeograflarg’a ha’zirgi zaman organizmlerinin’ tarqalıw sebeplerin, onın’ 

ekologiyalıq ayırmashılıg’ı menen birge geologiyalq da’wirler menen baylanıslı sebeplerin anıqlawg’a 

mu’mkinshilik beredi. 

 

Biogeografiyanın’ qısqasha rawajlanıw tariyxı. 



 

          Biogeografiya iliminin’ tariyxın to’mendegi etaplarg’a bo’liwge boladı:  




 

3

 



1. XVI a’sir baslarına shekemgi u’zik-u’zik mag’lıwmatlar da’wiri. 2. XVI a’sir bası -XVIII 

a’sir aqırında du’nyanın’ do’retiliwinde dinnin’ u’stemlik etiw da’wirindegi floristikalıq ha’m 

faunistikalıq mag’lıwmatlardın’ toplanıw  da’wiri. 3. XVIII a’sir aqırı-XIX a’sir ortalarında katastrofa 

teoriyasının’ u’stemligi waqtında botanikalıq ha’m zoogeografiyalıq jumıslardın’ baslanıw da’wiri. 

 

4. XIX a’sirdin’ ekinshi yarımında Ch.Darvinnin’ evolyutsiya teoriyası tiykarında 



biotsenologiyanın’ payda bolıwı ha’m botanika-geografiyalıq, zoogeografiyalıq, ekologiyalıq 

izertlewlerdin’ ku’shli pa’t penen rawajlanıw da’wiri. 

 

5. O’simlikler soobshestvosı haqqındag’ı bilimnin’ rawajlanıwı, bunnan bılay botanikalıq 



geografiya ha’m zoogeografiyanın’ ekologiyalıq ha’m tariyxıy bag’ıtlarının’ ku’shli pa’t penen 

rawajlanıwı, biogeografiyanın’ payda bolıwı ushın urınıwlar XX a’sirdin’ ortalarına shekem. 

  

6. Biogeografiya iliminin’ XX a’sir ortalarınan baslap o’z aldına ilim bolıp rawajlanıwı. 



 

1. A’yyemgi waqıtta o’simlik ha’m haywan tu’rlerinin’ sanı boyınsha mag’lıwmatlar onday 

ko’p bolmag’an. Mıs: Gomerdin’ qosıqlarında (b.e.sh. XII ha’m VIII a’sir) 63 tu’r o’simlik eske 

alınadı, «Meditsinanın’ atası» esaplang’an Gippokrattın’ shıg’armalarında (b.e.sh 460-377jj)-236,al 

Feofrasttın’(b.e.sh. 370.jılı. tuwılg’an) miynetinde-500ge jaqın o’simlik tilge alındı. Belgili haywan 

tu’rlerinin’ sanı odanda beter az bolg’an. Ol waqıttag’ı alımlarda jerdegi regionlar boyınsha 

mag’lıwmatlar az bolg’an.  Tek a’yyemnin’ birinshi botanigi-Feofrasttın’ miynetlerinde g’ana bizler 

az g’ana botaniko-geografiyalıq ko’rinisler tabıwımızg’a boladı.  

Orta a’sir da’wirinde ilim dinnin’ xızmetkeri bolg’an. Ol waqıttag’ı mag’lıwmatlar, miynetler 

diniy fantaziyag’a iye bolg’an. Bul da’wirdin’ aqırında Marko-Polonın’ sayaxatınan keyin jer sharın 

o’simlikler ha’m haywanatlar haqqında mag’lıwmatlar tolıqtıra basladı. Albert Bolshtadskiydin’ 

traktatları botanika ha’m zoogeografiyalıq bilimlerdin’ tarqalıwına mu’mkinshilik tuwdırdı. 

2. Evropanın’ feodallıq ellerinde kapitalizmnin’ payda bolıwı  menen eller arasında qatnas 

ku’sheydi. Alıs ellerden jabayı haywanlar ha’m o’simlikler  alıp keline basladı. Ellerde botanikalıq 

bag’lar payda bola basladı, 1333-jılı   Venetsiyada, 1525- jılı  Paduda, 1544-jılı Pizada h.t.b. 

botanikalıq bag’lar ashıldı. Qurg’ag’an o’simliklerdi saqlag’ıshlar- gerbariyler payda boldı, o’simlikler 

haqqında kartinalar ha’m maqalalar shıg’a basladı. XVI- a’sirdin’ basınan baslap, a’ste aqırın haywan 

ha’m o’simlikler sistematikası boyınsha ko’plegen mag’lıwmatlar jıynala basladı, taza tu’rlerdin’ sanı 

barg’an sayın ko’beye basladı. XVIII- a’sirde Shved alımı Karl Linney ta’repinen jazılg’an belgili 

«Ta’biyat sisteması» biologiya iliminin’ rawajlanıwına u’lken ta’sir tiygizdi. K. Linney 

sistematikanın’ tiykarın saldı (klass, tuqımlas, qatar, tuwıs, tu’r). Keyin J. Kyuve og’an tip 

kategoriyasın qostı. K. Linney o’simlik ha’m haywanlardın’ ko’plegen tu’rlerin sistemag’a salıp 

anıqladı, olardı qosarlı atama menen (tuwıs atı ha’m tu’r epiteti) yag’nıy binarlı nomenklatura menen 

atadı. 


Bul da’wirdi o’simlik ha’m haywanlardın’ sistematikasının’ gu’rlep rawajlang’an ha’m flora 

menen fauna ushın materiallardın’ toplanıw da’wiri dep atasaq boladı, bul botanikalıq geogafiya ha’m 

zoogegrafiyanın’  bunnan bılayda rawajlanıwına ja’rdem berdi. Tek flora ha’m fauna sistemag’a 

salıng’annan keyin ha’r-qıylı ellerde jer sharının’ bo’lek regionlarının’ (ıg’allı tropikalıq tog’aylar, 

sho’l, qumlıq, ortasha poyas tog’ayları, tundra h.t.b. ) flora ha’m faunası ayırılıp u’yrenile basladı, 

bulardın’ ha’r-qıylılıg’ının’ sebebi izlene basladı. O’simliklerdin’ an’sat jıynalıwı ha’m u’yreniliwine 

baylanıslı botanikalıq geografiya rawajlanıwdın’ birinshi etabında zoogeografiyadan aldıg’a shıg’ıp 

ketti, keyin zoogeografiyada bul da’wirde jaqsı rawajlandı. Botanikalıq ha’m zoogeografiyalıq 

baqlawlar a’dette tek sol sayaxatshılar (sanawlı) ta’repinen alıp barıldı, al arasında tek sol ilimpazlar 

qayta islendi. Tek keyinirek XIX-a’sir basında botanika ha’m zoogeograflardın’ qızıg’ıwshılıg’ı artıp 

ken’eye basladı. 

Bul da’wirde dinniy ko’z-qaras u’stemlik su’riwine qaramastan ko’p g’ana botanikalıq ha’m 

zoogeografiyalıq mag’lıwmatlar toplandı. 

XVIII-a’sirde ta’biyattı u’yreniwshi ekspeditsiyalar sho’lkemlestirildi. P.S.Pallas, İ.Lepexin 

h.t.b. ta’repinen ko’p sanlı ekspeditsiyalar o’tkerilip Rossiyanın’ ta’biyatı u’yrenildi. Haywanlar ha’m 

o’simlikler haqqındag’ı mag’lıwmatlar jıynalg’an, birinshilerden bolıp jazılg’an fiziko-geografiyalıq 

monografiya S.Krashennikovtın’ «Kamchatka jerlerinin’ sıpatlaması» degen kitabı edi (1775). Biraq 

bul da’wirde jıynalg’an mag’lıwmatlardın’ tek ayrımlarınan g’ana biz materialistlik tu’sindiriwlerdi 

ko’remiz. 

3. Bul da’wirdin’ iri alımı A.Gumboldt boldı. Onın’ miynetleri botanikalıq geografiyag’a 

bag’ıshlang’an bolsa da K.A.Timiryazov ha’m basqada alımlar onı tek botanikalıq geografiyanın’ 

emes al zoogeografiyanın’ da tiykarın salıwshısı dep esapladı. Bul bahalaw durıs, sebebi 




Yüklə 407,98 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə