2
BIOGEOGRAFIYA PA’NINEN LEKTSIYALAR TOPLAMI
Biogeografiya, onın’ basqa ilimler menen baylanısı
ha’m praktikalıq a’hmiyeti.
Jobası:
1. Biogeografiya pa’ninin’ u’yrenetug’ın obekti.
2. Biogeografiyanın’ basqa ilimler menen baylanısı.
3. Biogeografiyanın’ qısqasha rawajlanıw tariyxı.
4. Biogeografiyanın’ praktikalıq a’hmiyeti.
Biogeografiya- bul organizimler ja’ma’a’ti ha’m olardın’ komponentlerinin’ jer betinde jaylasıwı,
geografiyalıq tarqalıwı haqqındag’ı ilim. Basqasha aytqanda biogeografiya-planetamızdag’ı haywan
ha’m o’simlikler qatlamın u’yrenedi, sonday-aq tu’r ha’m basqada organizmlerdin’ taksonomiyalıq
gruppalarının’ (klass,tuwıs h.b) geografiyalıq tarqalıw nızamlılıqların u’yrenedi.
Burın biogeografiya o’simlikler geografiyası (fitogeografiya), haywanatlar geografiyası
(zoogeografiya) bolıp u’yrenilip kelinse, son’g’ı jılları biogeografiya zamarrıqlar geografiyası ha’m
mikroorganizmler geografiyası dep bo’linip u’yrenile basladı.
Biogeografiya- bul shegaralıq ilim bolıp, onın’ song’ı waqıtları izertlew ma’seleleri ken’eymekte.
Bunın’day eki ilim shegarasında rawajlanıp atırg’an ilimler qatarına ma’selen: bioximiya-biologiya
ha’m ximiya ilimi arasında, geoximiya-geologiya ha’m ximiya arasında, geofizika-geologiya ha’m
fizika arasındv h.t.b. Biogeografiya, basta aytıp o’tkenimizdey organizmler ha’m olardın’
soobshestvolarının’ geografiyalıq tarqalıwın eki ilim obekti tiykarında u’yrenedi: geografiya-
(geografiyalıq tarqalıwın) ha’m biologiya (organizmlerdin’ tarqalıwın). Bir ta’repten, biogeografiya
bul ulıwma fizikalıq geografiyanın’ bo’limi esaplanadı,
(geomorfologiya,gidrologiya,klimatologiya,topıraqtanıw). Basqa ta’repten, sistematika, fiziologiya,
organizmler ekologiyası h.b.ilimler menen birlikge biologiyanın’ quramına kiredi. Joqarıda
aytılg’anlarg’a qarap biogeografiyanın’ ha’r qıylı geografiyalıq ha’m biologiyalıq ilimler menen
baylanıslı ekenin ko’remiz.
Geografiyalıq pa’nlerden biogeografiya ushın a’hmiyetli orındı-landshafttanıw iyeleydi,- ol ta’biyiy
territoriyal kompleks haqqında ilim bolıp, onın’ quramına biogeografiyadan basqa landshaft
komponentlerin xarakterlewshi-klimatologiya, geomorfologiya, gidrologiya, topıraq geografiyası
qusag’an pa’nler kiredi. O’z gezeginde regionallıq geografiyada u’lken a’hmiyetke iye.
Biogeograflardın’ jumısında en’ a’hmiyetli orındı kartografiya usılı iyeleydi. Onısız bolıwı
mu’mkin emes. Biogeografiyalıq kartalar arnawlı kartalarg’a kiredi. Olar o’zinin’ tematikası ha’m
kartografiyalıq sheshiw usılı boyınsha ha’r tu’rli boladı. Sonın’ ushın biogeograf kartografiya usılın
jaqsı biliwi kerek.
Biologiyalıq ilimler ishinde biogeografiyag’a jaqını-bul ekologiya ha’m biotsenologiya esaplanadı.
Biogeografiyanın’ bir bo’limi- bul ekologiya bolıp ol- organizmlerdin’ o’z-ara ha’m sırtqı ortalıq
penen baylanısın u’yrenedi. Sonlıqtan ol ekologiyalıq biogeografiya degen at penen ataladı.
Ekologiyalıq biogeografiya - bul jer sharındag’ı organizmlerdin’ regionallıq ekologiyalıq qatnasların,
o’zgesheliklerin u’yrenedi. Ekologiyanın’ nızamlılıqların biliw arqalı biz regionallıq
ayırmashılıqlardın’ sebebin bile alamız.
Biotsenologiya- organizmler soobshestvosı haqqındag’ı ilim bolıp, ol biogeografiyadag’ı
soobshestvonın’ dinamikası ha’m strukturası haqqında mag’lıwmat beredi. Usı mag’lıwmatlar
tiykarında biogeografiya organizmler soobshestvosının’ geografiyalıq o’zgesheliklerin ha’m olardın’
geografiyalıq tarqalıw nızamlılıg’ın u’yrenedi.
Biogeoraf ushın tariyxıy geologiya ha’m paleontologiya da u’lken rol oynaydı. Biogeografiya ushın
ha’r qıylı geologiyalıq da’wirde okean ha’m materiklerdin’ o’z-ara qatnasının’ o’zgerisi, o’tken
eradag’ı klimatlıq o’zgerisler boyınsha mag’lıwmatlardı biliw ha’m qazılma o’simlik, haywan
qaldıqların u’yreniw biogeograflarg’a ha’zirgi zaman organizmlerinin’ tarqalıw sebeplerin, onın’
ekologiyalıq ayırmashılıg’ı menen birge geologiyalq da’wirler menen baylanıslı sebeplerin anıqlawg’a
mu’mkinshilik beredi.
Biogeografiyanın’ qısqasha rawajlanıw tariyxı.
Biogeografiya iliminin’ tariyxın to’mendegi etaplarg’a bo’liwge boladı:
3
1. XVI a’sir baslarına shekemgi u’zik-u’zik mag’lıwmatlar da’wiri. 2. XVI a’sir bası -XVIII
a’sir aqırında du’nyanın’ do’retiliwinde dinnin’ u’stemlik etiw da’wirindegi floristikalıq ha’m
faunistikalıq mag’lıwmatlardın’ toplanıw da’wiri. 3. XVIII a’sir aqırı-XIX a’sir ortalarında katastrofa
teoriyasının’ u’stemligi waqtında botanikalıq ha’m zoogeografiyalıq jumıslardın’ baslanıw da’wiri.
4. XIX a’sirdin’ ekinshi yarımında Ch.Darvinnin’ evolyutsiya teoriyası tiykarında
biotsenologiyanın’ payda bolıwı ha’m botanika-geografiyalıq, zoogeografiyalıq, ekologiyalıq
izertlewlerdin’ ku’shli pa’t penen rawajlanıw da’wiri.
5. O’simlikler soobshestvosı haqqındag’ı bilimnin’ rawajlanıwı, bunnan bılay botanikalıq
geografiya ha’m zoogeografiyanın’ ekologiyalıq ha’m tariyxıy bag’ıtlarının’ ku’shli pa’t penen
rawajlanıwı, biogeografiyanın’ payda bolıwı ushın urınıwlar XX a’sirdin’ ortalarına shekem.
6. Biogeografiya iliminin’ XX a’sir ortalarınan baslap o’z aldına ilim bolıp rawajlanıwı.
1. A’yyemgi waqıtta o’simlik ha’m haywan tu’rlerinin’ sanı boyınsha mag’lıwmatlar onday
ko’p bolmag’an. Mıs: Gomerdin’ qosıqlarında (b.e.sh. XII ha’m VIII a’sir) 63 tu’r o’simlik eske
alınadı, «Meditsinanın’ atası» esaplang’an Gippokrattın’ shıg’armalarında (b.e.sh 460-377jj)-236,al
Feofrasttın’(b.e.sh. 370.jılı. tuwılg’an) miynetinde-500ge jaqın o’simlik tilge alındı. Belgili haywan
tu’rlerinin’ sanı odanda beter az bolg’an. Ol waqıttag’ı alımlarda jerdegi regionlar boyınsha
mag’lıwmatlar az bolg’an. Tek a’yyemnin’ birinshi botanigi-Feofrasttın’ miynetlerinde g’ana bizler
az g’ana botaniko-geografiyalıq ko’rinisler tabıwımızg’a boladı.
Orta a’sir da’wirinde ilim dinnin’ xızmetkeri bolg’an. Ol waqıttag’ı mag’lıwmatlar, miynetler
diniy fantaziyag’a iye bolg’an. Bul da’wirdin’ aqırında Marko-Polonın’ sayaxatınan keyin jer sharın
o’simlikler ha’m haywanatlar haqqında mag’lıwmatlar tolıqtıra basladı. Albert Bolshtadskiydin’
traktatları botanika ha’m zoogeografiyalıq bilimlerdin’ tarqalıwına mu’mkinshilik tuwdırdı.
2. Evropanın’ feodallıq ellerinde kapitalizmnin’ payda bolıwı menen eller arasında qatnas
ku’sheydi. Alıs ellerden jabayı haywanlar ha’m o’simlikler alıp keline basladı. Ellerde botanikalıq
bag’lar payda bola basladı, 1333-jılı Venetsiyada, 1525- jılı Paduda, 1544-jılı Pizada h.t.b.
botanikalıq bag’lar ashıldı. Qurg’ag’an o’simliklerdi saqlag’ıshlar- gerbariyler payda boldı, o’simlikler
haqqında kartinalar ha’m maqalalar shıg’a basladı. XVI- a’sirdin’ basınan baslap, a’ste aqırın haywan
ha’m o’simlikler sistematikası boyınsha ko’plegen mag’lıwmatlar jıynala basladı, taza tu’rlerdin’ sanı
barg’an sayın ko’beye basladı. XVIII- a’sirde Shved alımı Karl Linney ta’repinen jazılg’an belgili
«Ta’biyat sisteması» biologiya iliminin’ rawajlanıwına u’lken ta’sir tiygizdi. K. Linney
sistematikanın’ tiykarın saldı (klass, tuqımlas, qatar, tuwıs, tu’r). Keyin J. Kyuve og’an tip
kategoriyasın qostı. K. Linney o’simlik ha’m haywanlardın’ ko’plegen tu’rlerin sistemag’a salıp
anıqladı, olardı qosarlı atama menen (tuwıs atı ha’m tu’r epiteti) yag’nıy binarlı nomenklatura menen
atadı.
Bul da’wirdi o’simlik ha’m haywanlardın’ sistematikasının’ gu’rlep rawajlang’an ha’m flora
menen fauna ushın materiallardın’ toplanıw da’wiri dep atasaq boladı, bul botanikalıq geogafiya ha’m
zoogegrafiyanın’ bunnan bılayda rawajlanıwına ja’rdem berdi. Tek flora ha’m fauna sistemag’a
salıng’annan keyin ha’r-qıylı ellerde jer sharının’ bo’lek regionlarının’ (ıg’allı tropikalıq tog’aylar,
sho’l, qumlıq, ortasha poyas tog’ayları, tundra h.t.b. ) flora ha’m faunası ayırılıp u’yrenile basladı,
bulardın’ ha’r-qıylılıg’ının’ sebebi izlene basladı. O’simliklerdin’ an’sat jıynalıwı ha’m u’yreniliwine
baylanıslı botanikalıq geografiya rawajlanıwdın’ birinshi etabında zoogeografiyadan aldıg’a shıg’ıp
ketti, keyin zoogeografiyada bul da’wirde jaqsı rawajlandı. Botanikalıq ha’m zoogeografiyalıq
baqlawlar a’dette tek sol sayaxatshılar (sanawlı) ta’repinen alıp barıldı, al arasında tek sol ilimpazlar
qayta islendi. Tek keyinirek XIX-a’sir basında botanika ha’m zoogeograflardın’ qızıg’ıwshılıg’ı artıp
ken’eye basladı.
Bul da’wirde dinniy ko’z-qaras u’stemlik su’riwine qaramastan ko’p g’ana botanikalıq ha’m
zoogeografiyalıq mag’lıwmatlar toplandı.
XVIII-a’sirde ta’biyattı u’yreniwshi ekspeditsiyalar sho’lkemlestirildi. P.S.Pallas, İ.Lepexin
h.t.b. ta’repinen ko’p sanlı ekspeditsiyalar o’tkerilip Rossiyanın’ ta’biyatı u’yrenildi. Haywanlar ha’m
o’simlikler haqqındag’ı mag’lıwmatlar jıynalg’an, birinshilerden bolıp jazılg’an fiziko-geografiyalıq
monografiya S.Krashennikovtın’ «Kamchatka jerlerinin’ sıpatlaması» degen kitabı edi (1775). Biraq
bul da’wirde jıynalg’an mag’lıwmatlardın’ tek ayrımlarınan g’ana biz materialistlik tu’sindiriwlerdi
ko’remiz.
3. Bul da’wirdin’ iri alımı A.Gumboldt boldı. Onın’ miynetleri botanikalıq geografiyag’a
bag’ıshlang’an bolsa da K.A.Timiryazov ha’m basqada alımlar onı tek botanikalıq geografiyanın’
emes al zoogeografiyanın’ da tiykarın salıwshısı dep esapladı. Bul bahalaw durıs, sebebi