Microsoft Word Biotexnologiyan?n ?saslar? f?nnind?n muhazir? m?tnl?ri doc

ölkələrdə  —  ABŞ,  Argentina,  Çin,  Kanadaya,  CAR,  Meksika,  Avropa  ittifaqının 
(Avropa Birliyi) ölkələrindəinkişaf, həm dətərəqqi edir . 
Bitkinin modifikasiyasının transgeni  nəticəsində herbisidlərə(alaq otlarından 
bitkilərin müdafiəsinin vasitələrinə) ,həşəratlara, viruslara, qarşı  möhkəm olurlar, 
yeni  faydalı  xüsusiyyətlər  əldə  edir.  Bu  böyük  iqtisadi  xeyiri  təmin  edərək 
problemlərin geniş həllinə imkan yaradır: tətbiq edilən pestisidlərin miqdarı azalır, 
bitkilərdə  onların  qalıq  miqdarı  enir,  xammalın  emalı  vaxtı  texnologiya 
ə
məliyyatlarının miqdarını azalırvə s. 

---

MÜHAZ RƏ 
15: 
“HÜCEYRƏ 
MÜHƏND SL Y  
VƏ 
ONUN 
B OTEXNOLOG YADA  ST FADƏ YOLLARI” 
PLAN: 
1. 
nsa və heyvan hüceyrələrinin becərilməsi  
2. Biotexnologiyada istifadə olunan monoklonal antitellər 
3. 
Yad genlərin heyvan hüceyrələrinə köçürülməsi  
4. 
Heyvan hüceyrələrinə selektiv markerli genlərin daxil edilməsi   
5. 
Yad genlərin heyvan  orqanizminə daxil edilməsi    
Ə
dəbiyyat 
1.Qənbərov X.Q., Abişov R.A.,.Ibrahimov A.Ş. “Biotexnologiyanın əsasları”, 
Bakı-1994,-284s. 
2.Айала Ф., Кайгер Дж. Современная генетика: В 3-х т. – М.: Мир, 1988 
3.Бациллы. Генетика и биотехнология. Под ред. Хервуда К. М.: Мир, 1992 г.  
4.Бейли Дж., Омис Д. Основы биохимической инженерии (в двух частях). М.: 
Мир
, 1989 г.  
5.Березин  И.В.  Исследования  в  области  ферментативного  катализа  и 
инженерной
 энзимологии: Избранные труды. – М.: Наука, 1990. – 384 с 
6.Елинов Н.П. Основы биотехнологии. – СПб: Изд-во фирма "Наука", 1995. – 
600 с. 
7.Инге-Вечтомов С.Г. Генетика с основами селекции. – М.: Высш.  
школа
, 1989. 
8.Квеситадзе  Г.И.  Введение  в  биотехнологию  /  Г.И.  Квеситадзе,  А.М. 
Безбородов
. М.: Наука, 2002. 
9.  Клеточная  инженерия/  Р.Г.  Бутенко,  М.В.  Гусев,  А.Ф.  Киркин,  Т.Г. 
Корженевская
, Е.Н. Макарова. – М.: Высшая школа, 1987. 
10. Сассон Альбер. Биотехнология: свершения и надежды. – М.: Мир, 1987. – 
411 с 

---

11. Щелкунов С.Н. Генетическая инженерия: Новосибирск: Сиб унив. Изд-во, 
2004.-496с. 
 
 
nsanvə heyvan hüceyrələrinin becərilməsi.  
nsan 
və 
heyvan 
hüceyrələrindən  biotexnologiyada  ilk  dəfə  1949-cu  ildə  Amerika  alimləri  istifadə 
etmişlər.  Onlar  poliomielit  virusunu  insane  rüşeyminin  becərilən  əzələ  və  dəri 
hüceyrələrində yetişdirmişlər. 
 
Sonralar  dünyanın  bütün  virosologiya  laboratoriyalarında  hüceyrə 
kulturalarından  geniş  istifadə  olunmağa  başlandı. 
nsan  rüşeyminin  və 
meymunların böyrək hüceyrələri, toyuq embrionu hüceyrələri viruslara qarşı daha 
həssas  olub  onların  çoxaldılmasında  tətbiq  edilir.  Hüceyrə  kulturalarının  tətbiqi 
virusların təmiz şəkildə alınması və virus xəstəlikləri diaqnostikası və vaksinlərin 
alınmasının  inkişafına  səbəb  olmuşdur.  Digər  tərəfdən,  heyvan  və  insanların 
müvafiq  orqanlarının  hüceyrələri  vasitəsilə  sənayedə  hormonal  dərman 
maddələrinin istehsalı da böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
 
Hormonal  orqanizmdə  differensasiya  olunmuş  xüsusi  hüceyrələr  tərəfindən 
sintez edilir. Belə hüceyrələrin becərilməsi və onların fizioloji fəal maddələr sintez 
edən  hüceyrə  xətləri-produsentlər  alınmasında  hələlik  bir  sıra  çətinliklər 
mövcuddur. Birincisi, differensasiya olunmuş hüceyrələr kultura mühitində çox pis 
bitir və ya heç bitmir.  kincisi, becərilmə şəraitindəki hüceyrələr toxumaya məxsus 
spesifik  maddə  sintez  etmək  funksiyasını  itirir.  Üçüncüsü,  çox  vaxt  kultura 
mühitində spesifik funksiyalarını saxlamaqla bitən hüceyrələr bəd xassəli olur. Bu 
isə  onların  praktikada  tətbiqini  məhdudlaşdırır.  Nəhayət,  uzun  müddət  becərilən 
hüceyrələr kariotipikvə fenotikip dəyişkənliklərə məruz qalırlar. 
 
Lakin  bu  sahədə  müəyyən  müvəffəqiyyətlərdə  qazanılmış,  məsələn,  insan, 
öküz  və  donuzun  mədəaltı  vəzi  hüceyrələrinin  kulturaları  alınmışdır.  Viruslara 
qarşı  universal  təsir  xassəsinə  malik  qlikoproteid  interferonu  sintez  edən  hüceyrə 
kulturası yaradılmışdır. 

---

 
nsanvə  heyvan  hüceyrələrini  kultura  mühitində  becərməklə  onlardan 
produsent  kimi  istifadə  etməyin  çətinliyi  əsasən  faydalı  xassələrin  itməsi  ilə 
ə
laqədardır. Faydalı xassələrin itməsi aşağıdakılarla izah olunur: 
1. 
istifadə  edilən  qida  mühitlərinin  uyğunsuzluğu.  Hüceyrə  xətlərinibecərmək 
üçünhazırlananqidamühitikiçikmolekulluinqradientlərdən 
(tərkibhissələrindən) 
təşkilolunurvə 
invitro 
şə
raitdə 
tərkibindəkicüzimiqdardaspesifik 
ə
lamətinekspressiyasını stimuledənnadirkomponentlərolmur; 
2. 
tənzimləyici  amillər  təsirinin  uyğunsuzluğu.  Standart  qida  mühitlərində 
bioloji  fəal  maddələr  (hormonlar,  boy  maddələri)  mənbəyi  kimi  qan  zərdabından 
istifadə  edilirki,  bu  da  hücyrə  xətlərinin  qarşılıqlı  təsiri  nəzərə  alınmadan  qida 
mühitinə əlavə edilir; 
3. 
becərilmə şəraitinin statikliyi. Hüceyrələrin becərilməsi uzun müddət qapalı 
sistem üzrə qida mühiti və qaz fazasının sabitliyi şəraitində aparılır. Belə şəraitdə 
qida mühiti komponentlərinin mənimsənilməsi və hüceyrə metobolitlərinin sintezi 
hesabına mühit komponentləri daim fasiləsiz olaraq dəyişir; 
4.hüceyrələrarası qarşılıqlı təsirin itirilməsi.            
 Hüceyrələri  toxumdan  ayırıb  kulturaya  köçürdükdə  hüceyrələrarası  əlaqə 
pozulur,  fermentlərin  təsiri  və  mexaniki  zədələnmələrdən  hüceyrə  qılafı  dəyişir. 
Təkrar  becərilmə  zamanı  butəsirlərin  gücü  dahada  artır,  deməli,  hüceyrə 
kulturalarının  orqanizmdəki  şəraitdə  uyğun  kompleks  mühitdə  becərilməsi  tələb 
olunur. Bu isə hələlik biotexnologiyada həll olunmamış problem kimi qalır. 
Digər  vacib  məsələ  hüceyrə  kulturalarının  faydalı  xassələrinin  uzun  müddət 
qorunub-saxlanması  məqsədilə  hibrid  hüceyrələrdən  –  hibridomadan  istifadə 
edilməsidir. 
Hibridomanormaldifferensasiya 
və 
transformasiyaolunmuş 
hüceyrələrin birləşməsindən alınır. 
 
Hibrid  hüceyrələri  təkcə  eyni  orqanizm  hüceyrələrindən  deyil,  müxtəlif 
orqanizm  hüceyrələrindəndə  almaq  olur.  Məsələn:  toyuq  mioblastı  və  siçanın 
miogen toxuması hüceyrələrin birləşdirilməsi nəticəsində alınan hibrid hüceyrələr 

---

(hibridoma)  normal differesiasiya  olunur və siçan  hüceyrələrinə  məxsus  xassələri 
spesifik olaraq özündə saxlayır. Beləliklə, hibrid heyvan hüceyrələrinin köməyi ilə 
müxtəlif fizioloji fəal maddələri (interferonlar, insulin, boy hormonu, somatostatin 
və s.-nin) alınması həyata keçirilir. Lakin son illər ərzində fizioloji fəal maddələrin 
sintez edən heyvan və insan hüceyrələri geniş tədqiq edilmişdir. Bu, ilk növbədə, 
gen  mühəndisliyi  üsuluilə  fizioloji  fəal  maddələr  olan  hormonları  sintez  edən 
bakteriyaların  yaradılması  ilə  əlaqədardır.  Fizioloji  aktiv  maddələr  heyvan 
hüceyrələrinə nisbətən mikroorqanizmlərdən çox asanvə böyük səmərə ilə alınır. 
 
Biotexnologiyada istifadə olunan monoklonal antitellər.  
Limfosit  (ağ 
qan  hüceyrələri)  və  bədxassəli  miolem  hüceyrələrinin  birləşməsindən  alınmış 
hibrid  hüceyrələr  tərəfindən  sintez  edilən  yüksək  təmizliyə  malik  antitellərə 
monoklonal antitellər deyilir. 
 
Antitellərdən  ibarət  antizərdabın  adi  üsulla  alınması  yüksək  təmizlikli 
antigenlərin  olmasını  tələb  edir.  Homogen  antigen  alınması  isə  çox  çətin  və 
mürəkkəb prosesdir. Heterogen antigenlər isə əsasən keyfiyyətsiz (tərkibində cüzi 
miqdarda antitel olan) antizərdablar alınmasına səbəb olur. 
 
Hibrid  hüceyrələrə  kultural  mühitdə  yüksək  böyümə  sürətinə  malik  olub, 
təmiz  spesifik  antitellər  sintez  edirlər.  Onların  alınması  üçün  insan  və  siçanın 
miolem  hüceyrələri  heyvan  dalağı  hüceyrələrinə  birləşdirilir.  Bu  hüceyrələrin  hər 
biri  ayrılıqda  in  vitro  şəraitdə  inkişaf  etmək  qabiliyyətinə  malik  olmadıqlarına 
baxmayaraq,  onlardan  alınan  hibridoma  çox  asanlıqla  kultura  mühitində  bitir. 
Sonra  kultura  mühitində  bitən  və  antitel  sintezedən  hibrid  hüceyrələr  seçilərək 
klonlaşdırılır,  yəni  həyat  qabiliyyətinə  və  xüsusi  spesifikliyinə  malik  antitel 
sintezedən hibrid populyasiyası alınır. 
 
Antitellərdən  təbabətdə  xəstəliklərin  diaqnostikası  və  müalicəsində  istifadə 
olunur.  nsanlarda  kəskin  leykozun  müalicəsi  məqsədilə  monoklonal  antitellər 
klinikada artıq tətbiq olunur. Monoklonal antitellərin köməyi ilə in vitro şəraitində 

---

ş
iş hüceyrələri məhv edilmişdir. Hazırda qrip viruslarına, paraqripə və quduzluğa 
qarşı monoklonal antitellər alınmışdır. 
 
Yad genlərin heyvan hüceyrələrinə köçürülməsi. 
Genetik 
mühəndisliyin  inkişafı  ilə  əlaqədar  olaraq  tədqiqatçıların  diqqətini  becərilən 
heyvani  hüceyrələr  cəlb  etməyə  başlamışdır.  Belə  hüceyrələrə  yad  genləri 
transformasiya  etmək  və  onun  ekspressiyasına  nail  olmaq  bütöv  orqanizmə 
nisbətən asandır. 
 
Ə
ksər  heyvani  zülallar  və  onların  virusları  adətən  yüksəkmolekullu  ilkin 
maddələr şəklində sintez olunur, sonralar hüceyrədəki spesifik proteolitik proseslər 
nəticəsində  yetkin  formaya  çevrilirlər.  Bu  proseslər  yalnız  heyvan  hüceyrələrinə 
xasdır.  Digər  tərəfdən,  bəzi  eukariot  zülallar  bakteriya  hüceyrəsində  sintez 
olunduqda eukariot hüceyrələr üçün spesifik olan modifikasiyaya uğraya bilmirlər. 
Məsələn:  bakteriyalar  tərəfindən  sintezolunan  insan  interferonu  molekulunda 
qlikozidli  hissə  olmur.  Bu  nöqtəyi  nəzərdən  heyvan  və  insan  hüceyrələrinin 
becərilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
 
Heyvan  hüceyrələri  xassələrinin  genetik  mühəndislik  üsulu  ilə 
möhkəmləndirilməsi  vektor  sisteminin  yaradılmasını  tələb  edir.  lk  dəfə  təmiz 
virus  DNT-sinin  becərilən  heyvan  hüceyrəsinə  köçürülməsi  1959-cu  ildə  tədqiq 
olunmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, heyvan hüceyrələri və polioma virusu DNT-ni 
hipertonik  məhlulda  (0,5-1,0  M  NaCl)  saxladıqda  DNT  hüceyrəyə  daxil  olur. 
DNT-nin hüceyrəyə daxil olması hipertonik duz üsulu adlanır. 
 
Hazırda  virus  DNT-nin  hüceyrəyə  transformasiyasının  müxtəlif  səmərəli 
üsulları məlumdur. 
 
DEAE – dekstran üsulu. 
 Hüceyrə  və  virus  DNT-si  olan  mühitə 
dietilaminetilendekstran 
(DEAE) 
polikationunu 
ə
lavə 
etdikdə 
DNT 
transformasiyası xeyli sürətlənir. Transfeksiyanın səmərəliliyinə DEAE-dekstranın 
qatılığı  və  molekul  çəkisi    təsir  edir.  DEAE  –  dekstranın  transfeksiya  prosesində 
rolu  tam  öyrənilməmişdir.  Lakin  məlumdur  ki,  polikation  DNT  ilə  birləşir  və 

---

hüceyrə  daxililində  onu  nukleazaların  parçalayıcı  təsirindən  qoruyur.  Bu  üsulla 
yeganə mənfi cəhəti polikationun bəzi hüceyrə kulturaları üçün zəhərli olmasıdır. 
 
Kalsium – fosfat üsulu.  Adenovirus  DNT-sinin  hüceyrə  transfeksiyasına 
yuxarıda  qeyd  olunan  üsulların  heç biri  təsir  etmədiyindən  yeni  üsulun  işlənməsi 
tələbi yarandı. Hüceyrə və adenovirus DNT-si fosfat və CaCl2 olan mühitə daxil 
edildikdə  DNT  transfeksiyası  sürətlənir  və  onun  səmərəliliyi  10  –  100  dəfə  artır. 
Bu üsulla DEAE-dekstran üsuluna nisbətən daha çox istifadə edilir. 
 
Liposomların 
köməyi 
ilə 
virus 
DNT-sinin 
transformasiyası. 
 
Sintetik  fosfolipid  vezikulalar  və  ya  liposomlardan  heyvan  hüceyrələrinə 
müxtəlif dərman maddələrinin daxil edilməsində istifadə olunur. Alimlər müəyyən 
etmişlər ki, liposomlar vasitəsilə nuklein turşularını da hüceyrəyə daxil etmək olur. 
Bu üsulun üstünlüyü ondadır ki, liposom hüceyrə membranı ilə tez birləşdiyi üçün 
liposoma  daxil  edilmiş  DNT  molekulu  da  çox  asanlıqla  hüceyrəyə  keçir.  Digər 
tərəfdən,  liposom  DNT  molekulunu  nukleazalar  təsirindən  mühafizə  edir.  Buna 
görə də başqa üsullara  nisbətən o,  böyük  perspektivə  malikdir.  DNT  mlekulunun 
liposoma  transfeksiyası  liposomların  morfoloji  quruluşu,  tərkibi  və  lipidlərin 
miqdarından  asılıdır.  Prosesə  eyni  zamanda  liposomla  hüceyrənin  inkubasiya 
edildiyi şərait də böyük təsir göstərir. Buna görə də bu prosesin həyata keçirilməsi 
yuxarıda göstərilən amillərin nəzərə alınmasını tələb edir və çətin başa gəlir. 
 
Virus  DNT-nin  mikroinyeksiya  vasitəsilə  heyvan  hüceyrəsinə  daxil 
edilməsi.  Bu  üsul  ilk  dəfə  alman  alimi  Qresman  tərəfindən  irəli  sürülmüşdür. 
Xüsusi şüşə mikrokapilyarların köməyi ilə içərisində DNT  molekulu olan məhlul 
(10-8  mikrolitrə  qədər)  hüceyrəyə  (nüvə  və  ya  sitoplazmaya)  inyeksiya  (daxil) 
edilir.  Yapon  alimləri  isə  mikroinyeksiya  metodu  əsasında  deşikaçma  üsulunu 
hazırlamışlar.  Bu  zaman  sərbəst  hüceyrə  DNT  olan  məhlula  salınır,  xüsusi 
mikroiynə vasitəsilə deşilir və DNT molekulu məhlul ilə birlikdə hüceyrəyə daxil 
olur.  Bu  üsulun  üstünlüyü  hüceyrənin  istənilən  nahiyyəsinə  (sitoplazmaya  və  ya 
nüvəyə)  DNT  molekulunun,  çatışmayan  cəhəti  isə  onun  vasitəsilə  çox  da  böyük 

---

olmayan DNT molekulunun, hüceyrəyə daxil edilməsindən ibarətdir. Nəzərə almaq 
lazımdır ki, iri molekullar mikroinyeksiya prosesi zamanı parçalanır.  
 
Plazmidlər  və  DNT  fraqmentlərinin  becərilən  heyvan  hüceyrələrinə 
daxil edilməsi. 
Heyvan 
hüceyrələrində 
genlərin 
klonlaşdırılması 
və 
ekspressiyası  bakteriya  hüceyrələrinə  nisbətən  çox  çətin  olmasına  baxmayaraq 
böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Hazırda  becərilən  heyvani  hüceyrələrə  həm  həlqəvi 
plazmid  DNT,  həm  də  xətti  DNT  fraqmenti  kalsium-fosfat  və  DEAE-dekstran 
üsulları ilə daxil edilir. 1980-ci ildən başlayaraq mikroiynə ilə deşikaçma üsulu da 
tətbiq olunur. 
 
Bakteriya plazmidinin heyvan hüceyrəsinə daxil etmək məqsədilə bilavasitə 
keçirmə  üsulundan  da  istifadə  edilir.  Bu  üsulda  E.  coli  bakteriyası  hüceyrəsinin 
sferoplastı  heyvani  hüceyrələrlə  qarışdırırlar  və  keçiriciliyi  artırmaq  üçün 
polietilenqlikol  əlavə  olunur.  Üsulun  üstünlüyü  ondan  ibarətdir  ki,  plazmidi 
bakteriya hüceyrəsindən ayırmaq və təmizləmək tələb olunmur. 
 
Yad genlərin eukariot hüceyrələrə daxil edilməsinin fiziki-kimyəvi metodları 
da  məlumdur.  Heyvan  hecyrələrini  intensivliyi  5-10  kv/sm  olan  elektorik 
impulsları vasitəsilə işlədikdə mühitdəki DNT molekulu asanlıqla hüceyrəyə daxil 
olur. 
 
Hibrid  DNT  molekullarının  becərilən  heyvan  hüceyrələrində  stabilliyi. 
Yuxarıda qeyd etdik ki, eukariot hüceyrələrə yad genlərin daxil edilməsini müxtəlif 
üsullarla aparmaq mümkündür. Lakin burada əsas məqsəd hüceyrəyə daxil olunan 
genin  stabilliyini  təmin  etməkdir.  Dağsiçanı  hüceyrəsinə  daxil  edilmiş  E.  coli 
bakteriyası  plazmidi  replikasiyaya  uğramadan  parçalanır  və  2  gündən  sonra  tam 
yox olur. 
 
Müəyyən edilmişdir ki, plazmid DNT heyvan hüceyrəsində o vaxt səmərəli 
replikasiya  uğrayır  ki,  ona  tərkibində xromosom  DNT-sinin   replikasiyaya  sahəsi 
olan  DNT  fraqmenti  birləşdirilsin.  Beləliklə,  heyvani  hüceyrələrdə  genetik 

---

mühəndislik  əməliyyatı  apaqmaq  üçün  hibrid  plazmidlərdən  istifadə  etməyin 
məqsədəuyğunluğu sübut edildi. 
 
SV-40  virusundan  molekulyar  vektor  kimi  istifadə  olunması.
 
Heyvani  hüceyrələrdə  mikroorqanizmlərdən  fərqli  olaraq  plazmidlər 
müşahidə  edilməyinə  görə  onlara  yad  genlər  daxil  etmək  məqsədilə  vektor  kimi 
yalnız virus DNT-sindən istifadə olunur. DNT-dən vektor kimi istifadə etmək üçün 
onun genetik və biokimyəvi xüsusiyyətlərinin tədqiqi vacib şərtlərdən biridir. Onu 
təmiz halda çoxlu miqdarda almaq və heyvan hüceyrələrinə transfeksiya vasitəsilə 
daxil etmək üsulları da məlumdur. Buna görə də becərilən heyvan hüceyrələri üçün 
ilk  klonlaşdırma  vektoru  SV-40  virus  əsasında  alınmışdır.  Virus  ilk  dəfə  əntər 
meymunların böyrək hüceyrələrindən ayrılmış, çox kiçik ölçüdə olub, iki zəncirli 
həlqədən  ibarətdir.  Canlı  hücyrədə  həm  sərbəst,  həm  də  inteqrasiya  olunmuş 
(hüceyrə xromosomunun tərkibinə daxil edilmiş) şəkildə replikasiya uğrayır. SV-
40  virusunun  molekulyar-bioloji  xüsusiyyətlərinin  hərtərəfli  öyrənilməsi  ondan 
molekulyar vektorlar kimi istifadə olunmasına imkan verir. 
 
Molekulyar  vektor  almaq  məqsədilə  istifadə  olunan  ikinci  virus  polioma 
virusudur.  O,  siçan  hüceyrələrində  sərbəst  replikasiyaya  malik  olub,  hüceyrə 
kulturalarında da fəaliyyət göstərir. 
 
Heyvan  hüceyrələrinə  selektiv  markerli  genlərin  daxil  edilməsi. 
Hüceyrəyə  daxil  edilmiş  ekzogen  genetik  məlumat  hüceyrədə  sərbəst  və  ya 
xromosoma  inteqrasiya  olunmuş  halda  ekspressiya  olunarsa,  təkcə  hüceyrənin 
genotipi  deyil,  həm  də  fenotipi  dəyişir.  Bu  proses  morfoloji  və  biokimyəvi 
transformasiya yolu ilə aparılır. 
 
Biokimyəvi  transformasiya  zamanı  hüceyrə  metobalizmində  çox  böyük 
dəyişikliklərə  yol  verilmir,  ona  görə  də  yad  genlərin  heyvan  hüceyrələrinə  daxil 
edilməsində bu üsuldan istifadə edilir.  lk biokimyəvi transformasiya prosesini L. 
Kraus  nümayiş  etdirmişdir.  O,  sümük  iliyi  hüceyrəsindən  βα  polipeptidini 
sintezedən  DNT-ni  ayırmış  və  onu  βs  polipeptidini  sintezedən  becərilən  sümük 

---

iliyi hüceyrələri ilə qarışdırmışdır. Bu zaman becərilən hüceyrələr həm βα, həm də 
β
s  polipeptidlərini  sintez  etmək  qabiliyyətinə  malik  olmuşlar.  Lakin  bu  hüceyrə 
klonlarının  selektiv  olmaması  üzündən onları  ayırmaq  mümkün  deyil.  Hüceyrəyə 
daxil  edilən  gen  eyni  zamanda  asan  seleksiya  olunan  xassə  də  daşımalıdır.  Bu 
məqsədlə  dehidrofolatreduktaza  fermentinin  markerlənmiş  hibrid  molekullardan 
(vektorlardan) istifadə olunur. Becərilən heyvani heceyrələr dehidrofolatreduktaza 
fermentinin  inkibitorunun  (metotreksat  antibiotiki)  cüzi  miqdarına  belə  çox 
həssaslıq  göstərirlər.  Heyvani  hüceyrəyə  dehidrofoletreduktaza  genini  daxil 
etdikdə,  o,  hüceyrə  xromosomuna  inteqrasiya  olunur  və  hüceyrədə  metotreksata 
qarşı rezistentlik (davamlıq) yaradır. Beləliklə, bu genlə markerlənmiş hüceyrələr 
tərkibində  0,1  mkq/ml  metotreksat  antibiotiki  olan  mühitdə  bitdikləri  üçün 
asanlıqla seleksiya olunurlar. 
 
Yad  genlərin  heyvan  orqanizminə  daxil  edilməsi.  Biokimyəvi 
transformasiya  yolu  ilə  becərilən  heyvani  hüceyrələrə  yad  genlərin  daxil 
edilməsinin geniş tədqiqi onların heyvan orqanizminə daxil edilməsi üçün də geniş 
imkanlar açdı. Bu sahədə tədqiqat işləri bir neçə istiqamətdə davam etdirilir. 
1.Ekzogen  genin  heyvan  orqanizminə  daxil  edilməsi.  Bu  halda  gen 
orqanizmin daim çoxalan hüceyrələrinə keçirilir. Bu təcrübələr siçanın sümük iliyi 
hüceyrələri  üzərində  aparılmışdır.  Sümük  iliyi  hüceyrələrinə  metotreksat 
antibiotikə  qarşı  davamlılıq  göstərən  hüceyrə  DNT-sini  transformasiya  etmiş  və 
sümük iliyini yenidən siçan orqanizminə daxil etmişlər. Belə siçanlara metotreksat 
antibiotiki vurduqda onlar ölmürlər (metotreksat siçanlar üçün zəhərli olub onların 
ölümünə  səbəb olur).  Bu onu göstərir ki, sümük iliyi  hüceyrələrinə in vitro daxil 
edilmiş  genlər  in  vivo  şəraitdə  ekspressiya  olunurlar.  Bu  üsul  hər  şeydən  əvvəl 
müxtəlif  irsi  xəstəliklərin  müalicəsi  (gen  terapiyası)  üçün  böyük  prespektivə 
malikdir. 
2.Ekzogen  genin  mikroinyeksiya  vasitəsilə  mayalanmış  heyvan  oositilərinə 
(yumurtahüceyrələrinə) daxil edilməsi. Mayalaşmış heyvanın yumurta hecyrələrinə 
mikroinyeksiya  yolu  ilə  ekzogen  DNT  molekulu  daxil  edilir  və  sonra  yenidən 

---

heyvan  balalığına  yerləşdirilir.  Ekzogen  gen  oosit  hüceyrə  genomuna  inteqrasiya 
olunur.  Belə  oositlər  inkişaf  edərək  yaşlı  heyvan  orqanizmlərinə  çevrilirlər. 
Bunlara transgen heyvanların deyilir. Daxil edilmiş yad gen transgen heyvanların 
həm  somatik,  həm  də  cinsi  hüceyrələrində  olduğu  üçün  nəsildən-nəslə  ötürülür. 
stənilən  xassəyə  malik  heyvan  cinsləri  almaq  məqsədilə  bu  üsula  böyük  ümid 
bəslənilir. 
3.Ekzogen  genin  liposomların  köməyi  ilə  heyvan  orqanizminə  daxil 
edilməsi.  Venasına  proinsulin  gen  olan  liposom  daxil  edilmiş  siçanın 
qaraciyərlərində  müəyyən  müddətdən  sonra  insulin  miqdarının  artması  müşahidə 
edilmişdir.  Deməli,  yad  gen  qaraciyər  və  dalaq  hüceyrələrinin  genemuna  daxil 
olmuşdur.  Bu  üsulu  bütün  heyvanlara  və  o  cümlədən  insanlara  tətbiq  etmək 
mümkündür. 
Qeyd etmək lazımdır ki, bu sahədə anlaşılmayan məsələlər çoxdur və yaxın 
gələcəkdə onların həlli biotexnologiyada böyük dəyişikliklərə səbəb olacaqdır.