Microsoft Word birja isinin t?Skili v? Idar? Ediln?SI. doc
Yüklə 1,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
iqtisadi əlaqələri və s. sahələrə dair arxiv sənədləri çox məhduddur. Bununla yanaşı, belə məlumatlar milli kadrlardan daima gizlədilib, lazımınca uçota alınsa belə, qəsbkarlar tərəfindən xaricə aparılıb. Bu sahələrdəki mövcud arxiv sənədlərini əldə etmək dövrün maliyyə və digər problemləri ilə ə laqədar əldə etmək asan iş deyil. Belə ki, bugünkü büdcə təşkilatlarının maliyyələşdirmə sisteminin qüsurları, onlarda çalışanların maaşların aşağı olması ölkəmizin Mərkəzi Dövlət arxivinə dağıdıcı təsir etməsilə, buradan lazımi sənədləri axtarıb tapmağa, onları ərəb əlifbasında oxumağa və fars dilindən tərcüməyə yardımçı olan işçilərinin ixtisara salınmasına səbəb olmuşdur. Bununla əlaqədar biz ticarət formaları və tiplərinin Azərbaycanda inkişafını arxiv sənədləri ə sasında tam müşahidə edə bilməyəcəyimizi dərk edərək, onun Rusiyaya birləşməsi dövrünü tədqiq etməklə kifayətlənməli olduq. 1 Rusiya hələ I Pyotrun hakimiyyəti dövründən başlayaraq imperiya yaradmaq fikri ilə xəstələnib və həmin dövrdən 300 il keçməsinə baxmayaraq ondan yaxa qurtara bilmir. Hələ XVIII əsrin ortalarından rus çarizmi bütün Cənub dövlətlərinin sərhədləri boyunca güc toplamış və nəhayət 1801- ci ildə indiki Soçi sahələrinin ərazisini işğal edərək, Qərbi Gürcüstan istiqamətindən dini qardaşlıq pərdəsi altında, gürcü və erməni zədagən ailələrini gənc üzvlərini rus ordusunda xidmət etdiyindən istifadə edərək, Güney Qafqazı tədricən işğal etməyə başladı. Bu hadisədən yalnız 27 il sonra hərbi təzyiqlərdən, böyük yalanlardan, yerli xanlıqların arasındakı münaqişələrdə istifadə edərək, rus çarizmi Azərbaycanı randan qopararaq,onu iki yerə parçalamağa və onun Şimal hissəsini öz imperiya hüdudları və təsir dairəsinə daxil etməyə nail oldu. 1 Фонд 60, гейд 1, иш 29 вя с. Азярбайъан Республикасы Мяркязи Тарих архиви Etiraf etmək gərəkdir ki, Rusiyanın hərbi üstünlüyü və Avropa sivilizasiyasına meyli xanlıqlar çəkişməsindən azad olmuş Azərbaycanın bəzi sahələrdə inkişafına müsbət təsir etsə də, rus çarizminin bununla imperialist mahiyyəti dəyişməz olaraq qalmaqda idi. Görünür Azərbaycan ömrü boyu geridə qalmış aqrar əyalət kimi qalardı, əgər təxminən XIX əsrin 50-ci illərində Abşeron yarımadasında sənaye əhəmiyyətli neft və qaz yataqları aşkar edilməsəydi. Keçən əsrdə faydalı iş əmsalı az olan ağır buxar mühərrikləri əvəzinə daha yığcam, yüngül və güclü olan daxili yanacaq mühərrikləri ilə yanaşı sürətlə inkişaf edən elm, texnika və texnologiya daha çox neft məhsulları – benzin, ağ neft və sürtgü materialları tələb edirdi. Lakin çar reciminin feodal əsasları, kapitalist üslubu – idarəsinin özlərinə inkişaf yolu seçmiş ölkələrə nisbətən, bu problemləri effektli həll etməyə imkan vermirdi. Nəhayət 1861-ci ildə cəmi Rusiyanın ərazisində təhkimçilik hüququ ləğv edildikdən sonra kapitalist təsərrüfatçılığı və cəmiyyətin bu mütərəqqi sosial-iqtisadi quruluşu uzaq Azərbaycana yalnız imperoiyanın deyil, hətta bütün dünyanın neft-kimya sənayesinin gözü olan Bakıya da çatdı. Qısa müddətdə kapitalist təsərrüfatçılığı sisteminin bazar yönümlüyü öz quruculuq missiyasını yerinə yetirə bilmişdir. Bunun sayəsində Bakı şəhəri və onun ətrafında neft-kimya sənayesi və onlarla əlaqədar olan digər xalq təsərrüfatı sahələrinin inkişafına xarici kapital, elmi-texniki tərəqqinin qabaqcıl nailiyyətləri, yüksək ixtisaslı mütəxəssislər axıb gəlmiş, milli sahibkarlar fəallaşmağa başlamış və s. Abşeron yarımadasında kapitalizmin inkişafı Azərbaycanın digər ərazisini əhatə etməyərək, burada neft hasilatı ilə əlaqədar sənaye sahələrinin ətrafında böyük canlanmaya səbəb olmuşdur. Nisbətən qısa bir dövr ərzində Bakıda bir çox Avropa ölkələrinin dövlət və işgüzar adamlarının sərmayələri və fəaliyyətləri cəmləşmiş, burada sənaye ilə yanaşı bazarın da zəruri infrastrukturu yaradılmış, neft və qaz çıxarma avadanlıqları istehsal edən zavod və fabriklər işə salınmış, neft və neft məhsullarının boru kəmərləri vasitəsilə ötürülməsi üzrə ilk beynəlxalq layihələr reallaşdırılmış, dünya təcrübəsində ilk neft doldurma dəmir yolu sistemləri və dəniz tankerlərindən istifadə edilməyə başlamışdır. Bütün bunların sahəsində Bakının neft-kimya sənayesinin məhsullarını Rusiyada və Avropa bazarlarına nisbətən az xərclə, külli miqdarda və tez bir zamanda çıxarmaq mümkün olmuşdur. Bu şəraitdə Bakıda ticarətin üsul və metodlarının sürətli inkişafda olan kapitalist təsərrüfatçılığı sistemindən geriyə qalması əlamətləri özünü biruzə verməyə başladı. Bunları öz üzərlərində daha kəskin hiss edən Bakının sənayeçiləri, neft maqnatları və tacirləri arasında Avropa ölkələri, Yapon, ABŞ və nəhayət Rusiyada olduğu kimi öz birjalarını yaratmaq zəruriyyəti haqda fikirləri formalaşmağa başladı. Qeyd edildiyi kimi, hələ eramızdan əvvəlki qədim dövrlərdə mütəşəkkil bazarın elementləri formalaşmışdır və onlar uzunmüddətli təbii-tarixi təkamül prosesləri nəticəsində ilk növbədə əmtəə birjalarının yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Lakin min illərdən sonra Bakıda öncə Avropa ölkələri sayağı birjanın yaradılması onu göstərir ki, bu regionun bazar problemləri Avropa dövlətlərinin qarşılaşdığı problemlərlə oxşar idi və Bakıda kapitalizmin inkişafı özündə Avropada bazar münasibətlərinin üstün və mənfi cəhətlərini daşıyırdı. Beləliklə, Rusiya işgüzar dairələri tərəfindən Avropa ölkələrində birjaların yaradılması və fəaliyyəti təcrübəsinin nisbətən asanlıqla öyrənmək mümkün olduğu üçün onlar Rusiyanın özündə və o cümlədən, Azərbaycanda neft sənayesinin inkişafında maraqlı olduğu halda burada da Yüklə 1,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|