Microsoft Word birja isinin t?Skili v? Idar? Ediln?SI. doc
Yüklə 1,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
Fəsil 8. Fyuçers və opsion birjaları 8.1. Dünyanın əsas fyuçers və opsion bazarları Beynəlxalq iqtisadiyyatda, eləcə də müxtəlif ölkə və qitələrdə fyuçers və opsion bazarlarının formalaşması prosesi müxtəlif coğrafi məkanlarda tarixi keçmişin və xalq təsərrüfatının inkişafı xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Onu da qeyd edək ki, hər bir konret ölkədə bütün bu bazarlar dövrün mövcud iqtisadi-siyasi vəziyyəti ilə yanaşı, müəyyən əmtəə növlərinə, istehsal və satış problemlərinin təsiri altında formalaşmışdır. Bütün bu bazarların içində əlvan metallar, kənd təsərrüfatı məhsulları, neft və neft məmulatları, həmçinin maliyyə-kredit resurslarının fyuçers və opsion bazarları xüsusi seçilir. Fyuçers ticarəti əsasən müddətli fyuçers kontraktları (əqdləri) vasitəsilə birja əmtəəsilə birja ticarəti formasıdır. Fyuçers əqdi sövdələşmə zamanı tərəflər arasında müəyyənləşdirilmiş qiymətlə müqavilədə göstərilmiş müddətdə birja aktivinin göndərilməsi üzrə standartlaşdırılmış birja müqaviləsidir. Hələ XIX əsrin sonlarında dünyanın bütün birjalarında əlvan metallarla ticarət əməliyyatları, kapitalist təsərrüfatçılığı metodlarının xüsusilə Avropa dövlətləri və ABŞ-da maşınqayırma və metallurgiya sənayesinin sürətli inkişafının təmin etməsi nəticəsində, həddindən artıq fəallaşmışdır. lk dövrlərdə birjalarda misin və qalayın topdansatışı, sonralar isə istehsal imkanlarının artması, daxili və xarici bazarların genişləndirilməsi nəticəsində həmin əlvan metallara qurğuşun və sinkin əlavə edilməsi, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində elektroliz sobalarında elektrik enercisindən alunit filizinin sənaye emalında istifadə edilməsi adı çəkilmiş metalların sırasına alüminiumu da əlavə etdi. Beləliklə, təcrübədə əlvan metalların ixtisaslaşmış bazarlarının birja forması ümumdünya etirafını qazandı. Əlvan metallar üzrə beynəlxalq fyuçers və opsion bazarlarının əsas xüsusiyyətləri, onların dünyanın müxtəlif şəhərlərinin, müəyyən ixtisaslaşmış əmtəə birjalarında cəmlənməsindən ibarətdir. Dünya bazarlarının tərkibində əlvan metalların ən yüksək dövriyyəsi London metal birjasının üzərinə düşür ki, burada bir il ərzində orta hesabla 27 min kommersiya əqdi satılır. Əlvan metalların reallaşdırılmasına görə ikinci yeri ABŞ-ın Nyu-York şəhərində fəaliyyət göstərən Komet birjası tutur. Həmin birja cəmi Amerikanın əmtəə birjaları arasında bir il ərzində təxminən 13 min əqdin dövriyyəsini təmin edərək, dünyaya gücünə görə dördüncü yeri tutur. Müasir dövrdə keçmiş Sovetlər ölkəsində sosialist sisteminin dağılması və bir sıra mövcud sosialist dövlətlərində müxtəlif səpkili azad iqtisadi zonaların yaradılması ilə əlaqədar, beynəlxalq əmtəə və digər birja sistemində də ciddi dəyişikliklər baş verməkdədir. Belə ki, Çin Xalq Respublikasının 1991-ci ildə Quandun əyalətinin Kuala- Lumpura şəhərində dünyanın əlvan metallar üzrə fyuçers bazarı yeni ixtisaslaşmış birja ilə əlavə olundu. Həmin birja vasitəsilə kütləvi miqyasda mis, qurğuşun, qalay, alüminium, sink, nikel, sürmə və maqniy satılır. ngiltərənin paytaxtı London şəhərində metallar birjası 1876-cı ilin sonundan fəaliyyət göstərir. Müxtəlif dövrlərdə həmin birja qara və əlvan metallar və o cümlədən, gümüşün kütləvi satışı ilə məşğul olmuşdur. Lakin illər keçdikcə həmin metal birjası vasitəsilə satışın məhsullarının dairəsi bir qədər daralaraq mis, alüminium, sink, qurğuşun, nikel və qalayla kifayətlənmişdir. Nəhayət 1988-ci ildə Londonun metal birjası xüsusi dövlət qeydiyyatından keçdikdən sonra beynəlxalq birja statusu almışdır. Həmin birjada xarici və yerli şirkətlər broker yerlərinin 80%-i öz əllərində cəmləşdirərək, əsasən xarici müəssisələrinin kommersiya əməliyyatlaının reallaşmasını təmin edirlər. London metal birjasının tərkibinə daxildir: - öz adlarından, həmçinin bilavasitə alıcı və ya satıcıların sifarişlərilə əqdlər bağlayan hesablaşma palatalarının (rinqlərin) üzvləri; - hesablaşma palatısının üzvləri olan və hətta olmayan ticarət şirkətləri; - broker şirkətləri (onların bəziləri hesablaşma palatasının tərkibinə daxildir, digərləri isə nisbətən müstəqildir). Londonun metal birjasının cari işləri ilə 1986-cı ildə yaradılmış 15 nəfərdən ibarət (onlardan 10 nəfəri rinqin üzvləridir) darə şurası məşğul olur 1 . Hal hazırda London metal birjasında baş tutan bütün sövdələşmələr faktiki olaraq təminatlıdır, hesablaşma palatası isə müstəqil səhmdar şirkəti kimi çıxış etməkdədir. Həmin birjada mis, qurğuşun, alüminium, nikel və sink üzrə opsion ticarət sistemi azı 10 il əvvəl tətbiq edilib. Onu qeyd edək ki, opsion dedikdə pulla müəyyən zaman müddətində əvvəlcədən təyin olunmuş qiymətlə maddi qiymətlərinin alınması və yaxud satılması hüququnun əldə edilməsi başa düşülür. London metal birjasında hələ 1988-ci ildə qəbul edilmiş yeniliklər fyuçers əməliyyatlarının bir qədər qeyri- mütləqliyindən müddəti başa çatmaqda olan əqdlərin mütləq yerinə yetirilməsi və həqiqətən real əmtəələrin göndərilməsinə keçidin əsasını qoymuşdur. Bununla vasitəçi kimi çıxış edən satıcının birjada qeydiyyatdan keçmiş metalların markası ilə yanaşı, məhsulların təhvil verilməsi məntəqəsini də seçmək hüququnun əsası qoyulmuşdur. London metal birjasında kəmiyyət və keyfiyyət üzrə metalların satış üçün qəbul edilməsinin sərt qaydaları mövcuddur. Məyyən metalın birjada qeydiyyatdan keçməsi və 1 Дегтярова О.И, Кондинская О.А. Биржевое дело: Учебник для вузов. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997, с. 364-368. Yüklə 1,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|