qiymətləndirmək üçün maneçilik törədirlər.
Beləliklə, ölkəmizdə həqiqətən birja ticarətinin
yaradılması və müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərməsi üçün
aşağıdakıları təmin edən şərtləri gözləmək gərəkdir:
1. Satış sferasının inkişaf səviyyəsinin yüksək olması
inzibati-amirlik əsasında qurumları direktiv iqtisadiyyatda
planlaşdırma və idarəetmə sahələri ağır xəstəliyə-qeyri iqtisadi
qanunlarla tənzimlənməyə düçar olar.
Məhsul satışı sferasının ən yüksək inkişaf səviyyəsi
iqtisadiyyatın çoxsaylı azad və biri birindən asılı olmayan
ticarət – vasitəçilik təşkilatları və müəssisələri (topdan və
pərakəndəsatış bazaları və mağazaları, kəndlər və şəhərlərdə
ərzaq və s. bazarları, tələbatı ödəyəcək sayda sərgi və
yarmarkalar) ilə zəngin olmaqla, onların geniş yayılmış
şəbəkəsi üzərində əmtəə və s birjaları yüksəlməsi ilə müəyyən
edilir.
2. Müəssisələrin sərbəst olması. Hər hansı bir ticarətin
başlıca şərti o cümlədən birjanın tələb və təklif şərtlərində,
müəssisələrə uyğun satacağı məhsulun və azad bazarda
əmtəələrin alınıb-satılması hüququnun olmasından ibarətdir.
Həddindən artıq vacibdir ki, həmin hüquqlar bütün istehsalda
və satışda iştirak edənlərin təsərrüfatçılıq, alqı-satqı, maliyyə
əməliyyatları aparmaq və s. hüquqları bərabər olsun.
Dövlət müəssisələri sisteminə gəldikdə isə ilk
dövrlərdə onların sərbəst qaydada satacağı məhsulların xüsusi
çəkisi cəmi əmtəəlik mallarında bir qədər az (20-30%) ola
bilər. Təcrübədə dövlət müəssisələrində istehsal olunan
məhsulların təxminən – 1/5 – 1/4 hissəsinin bazara çıxarılıb
sərbəst satılması həmin malların rəqabətqabiliyyətini artırmağa,
müəssisələrin iqtisadi marağının gözlənilməsinə, məhsul
bölgüsü
və
daşınmasının
inzibati
kanallarla
bazar
iqtisadiyyatına xas olan malların yayım və irəlilədilmə
sistemlərinin inkişaf etməsinə xidmət edər.
qtisadiyyatın inkişafında məntiq iqtisadi qanun və
qanunauyğunluqların gözlənilməsini, o cümlədən, məhsul
bölgüsü və satışında bazar kanallarının genişləndirilməsi və
idarəetmədə inzibati-amirlik üsullarının azaldılmasını tələb
edir.
3. Ticarətin, o cümlədən tələb, təklif, qiymətlərin və s.
azad olması. Azad bazar topdansatış bazarları və yarmarkaları
olmadıqda, bazar münasibətlərini tənzimləyən və idarə etməyə
imkan verən mexanizm və vasitələr işləməsə, istehsalçılar öz
məhsullarını istədiyi kimi sahib olmasalar, əmtəə-vasitəçilik
fəaliyyəti ləğv edilsə və ya ciddi məhdudlaşdırılıb cüzi miqdara
endirilsə istehlak məhsulları və istehsal vasitələri üzrə
ixtisaslaşmış birjaların əsas müştəriləri fəaliyyət göstərməsələr
cəmi birjaların mövcud olması mənasını itirir. Bütün bunlar isə
nəticədə iqtisadiyyatın böhranından xəbər verir.
Birja ticarətinin mövcud olması bazar iqtisadiyyatının
özəyini təşkil edən bütün sahələri, o cümlədən satıcı və
alıcıları, əhatə edən rəqabət reciminin olması ilə bağlıdır. Əgər
birjada öz əllərində əmtəələrin hamısı və ya çoxunu
cəmləşdirmiş dövlət inhisarları meydan sulasalar onların
müqəddəratı həll edilmiş olar. Bunun üçün ilk öncə daxili və
xarici ticarət inhisarçılıqdan xilas edilməlidir. Bizim ölkədə isə
birjalar daxili və xarici ticarətin azadlığı elan edilməzdən əvvəl
yaradılmışdır.
Bununla belə ilkin mərhələdə digər müştərilərlə
yanaşı birja ticarətində dövlət tədarük təşkilatları, emaledici və
kommersiya müəssisələri iştirak edə bilərlər.
Dövlət sifarişləri hesabına məhsul alışı və satışlarının
birjalar vasitəsilə həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur. Yada
salaq ki, sovet hakimiyyəti işlərinin ilk mərhələsinə təsadüf
edən yeni iqtisadi islahat dövründə birjalarda kənd təsərrüfatı
məhsullarının
dövriyyəsinın
təxminən
yarısı
dövlət
tədarükçülərinin payına düşürdü.
Beləliklə birjalar vasitəsilə azad ticarət obyektinə
nəinki dövlət sifarişləri, hətta ərzaq vergisinin bir hissəsi
çevrilə bilər.
Məlumdur ki, bir sıra təsərrüfatlar üçün bəzi məhsul
növləri üzrə ərzaq vergiləri sərfəli almaqla asan yerinə
yetiriləndir, digər məhsullar üzrə isə sərfəli deyildir. Eyni
zamanda başqa bir təsərrüfatda vergilərin verilməsi və
mənfəətçilik təmin edilməsi baxımından sərfəli və sərfsiz
məhsulların bölgüsü tamamilə başqa cür ola bilər.
Bunun üçün birjada məhsul istehsalı və satışı ilə
əlaqədar ödəniləcək vergi öhdəliklərinin satışı və ya onların
qarşılıqlı dəyişdirilməsi təşkil oluna bilər.
4. Bazar münasibətlərinə dövlət müdaxiləsinin təşkil
edilməsi. Hətta çoxdan bazar iqtisadiyyatı bərabər olmuş
ölkələrdə iqtisadi proseslərə dövlət müdaxiləsinin artması birja
ticarətinə dağıdıcı təsir göstərir.
Sosializm dövründə mövcud olan dövlətin məhsul
istehsalı və satışı üzrə tapşırıqları, qiymətlərin qeyri bazar olan
direktiv üsulu ilə təyin edilməsi, məhsulun dövlət bölgüsü və
onun həddindən artıq aşağı qiymətlərlə satılması, istehsalçı və
istehlakçıların iqtisadiyyat sahəsində çoxbaş salınması və s.
birja ticarətini lüzümsüz bir şeyə çevirirdi.
ngiltərə, ABŞ, Yaponiya və digər inkişaf etmiş
ölkələrin bazar iqtisadiyyatı sahəsində təcrübəsi göstərir ki,
yalnız göstərilmiş maneələrin aradan qaldırılması nəticəsində
əmtəə fond və valyuta birjaları ilə birlikdə fyuçers və opsion
bazarlarına da inkişaf etdirmək mümkün olar.
Bazar iqtisadiyyatı və ayrıca birjaların dövlət
tənzimləməsi əksər hallarda istehsalçıları dövlət orqanları
tərəfindən təyin edilmiş göstərişlər üzrə fəaliyyət göstərməyə
məcbur etməkdən ibarət olmamalıdır, əksinə istehsalçı və
istehlakçılar qarşısında öz üzərinə müəyyən öhdəliklərin qəbul
edilməsindən ibarət olmalıdır
Tədricən dövlət inhisarlarının qiymət təzyiqi və
dövlət qiymətləri üzrə dövlət məhsullarının limitləşdirilmiş
bölgüsündən tam imtina etmək gərəkdir. Eyni zamanda dövlət
Dostları ilə paylaş: |