Microsoft Word BÄ°LÄ°msel eksen 20++
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20
101
AZERBAYCAN EDEBİYATINDA TASAVVUFÎ AKIMLAR VE KİMİ ŞAİRLERİN ESERLERİNDE BELİRTİLERİ
AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA TƏSƏVVÜFİ CƏRƏYANLAR VƏ NEÇƏ ŞAİRİN ƏSƏRLƏRİNDƏ TƏZAHÜRÜ
THE SUFFISM MOVEMENT IN AZERBAIJANI LITERATURE AND THE MANIFESTATION OF THE WORKS OF POETS
ТЕОСОФСКИЕ ТЕЧЕНИЯ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ И ИХ ПРОЯВЛЕНИЯ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ НЕКОТОРЫХ ПОЭТОВ
*
Öz
Azerbaycan’da tasavvufun tarihi X. yüzyıldan başlamaktadır. Edebiyatta ta- savvufî dönem olarak adlandırılan zaman kesitinde ünlü Azerbaycanlı sufî âlimler yaşamıştır. Onlardan Ebu Hüseyin Dündarî-Şirazî, Hüseyin İbn Yezdinyar, Ebu Hasan, Ebu Züra, Ebu Abbas, Ebu Sait, Abdal Bakuvi, Ali İbn Muhammed İbn Abdullah Bakuvî, Hüseyin Şirvani, Ebu Abbas Ahmed, Ahi Ferec Zencani, Baba Ferec, Hace Muhammed Hoşnam, Hüseyin Merendi, İbrahim Tebrizi, Ebulferec, Ebulvahid Varsani, Said Berdeyi, Ebubekir Ehari, Abdulgahir Sühraverdi ve diğer bir çok sufî âlimlerin adlarını anmak mümkündür. XII. yüzyıl ise Azerbaycan tasavvufunda tarikatlar devrinin başlangıcıdır. İlk kurulan tarikatlar arasında Azerbaycanlı sufîlerin kurdukları tarikatlar önemli role sahiptir. Genellikle, Azerbaycan bu devirden itibaren tarikatlar merkezidir diyebili- riz. Büyük tasavvuf hareketi olan Ahiliğin Anadolu kolu tarikatlerden Sühraverdi- lik, Hûrifilik, Zahidilik, Safevilik, Halvetilik ve Halvetiliğin kolları Rövşenîlik ve Gülşenîlik tarikatları Azerbaycan’da doğmuş ve buradan bütün İslâm âlemine ya- yılmıştır. Genellikle İslâm âleminde yayılmış tarikatlar ve sufî cereyanların birçoğu Azerbaycan kaynaklıdır.
*
AMEA Folklor İnstitutusü. Bakü/AZERBAYCAN (nevayi-qumru@rambler.ru)
Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20
102 Makalede, tasavvufun Azerbaycan edebiyatına etkisinden, tarikatların edebi- yatdaki tezahüründen, derviş hareketlerinden vb. söz edilecektir. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, edebiyat, tasavvuf, tarikatlar, derviş, akım- lar.
Azərbaycanda təsəvvüfün tarixi X əsrdən başlayır. Ədəbiyyatda təsəvvüfi dövr adlandırılan müəyyən zaman kəsiyində məşhur azərbaycanlı sufi alimlər yaşamışdır. Onlardan Əbu Hüseyn Dündari-Şirazi, Hüseyn ibn Yəzdinyar, Əbu Həsən, Əbu Züra, Əbu Abbas, Əbu Səid Abdal Bakuvi, Əli ibn Məhəmməd ibn Abdullab Bakuvi, Hüseyin Şirvani, Əbu Abbas Əhməd, Əxi Fərəc Zəncani, Baba Fərəc, Xacə Məhəmməd Xoşnam, Hüseyn Mərəndi, İbrahim Təbrizi, Əbülfərəc Əbülvahid Varsani, Səid Bərdəyi, Əbubəkr Əhəri, Əbdülqahir Sührəverdi və digər çox sufi alimlərin adlarını çəkmək mümkündür. XII əsr isə Azərbaycan təsəvvüfündə təriqətlər dövrünün başlanğıcıdır. İlk qurulan təriqətlər arasında azərbaycanlı sufilərin yaratdıqları təriqətlər mühüm rola malikdir. Ümumiyyətlə, demək olar ki, Azərbaycan bu dövrdən etibarən təriqətlər mərkəzi idi. Böyük təsəvvüf hərəkatı olan əxiliyin Anadolu qolu, təriqətlərdən sührəvərdilik, hürufilik, zahidilik, səfəvilik, xəlvətilik və xəlvətiliyin qolları rövşənilik və gülşənilik təriqətləri Azərbaycanda doğulmuş və buradan bütün İslam aləminə yayılmışdır. Ümumiyyətlə, İslam aləmində yayılmış təriqətlər və sufi cərəyanlarının neçəsi Azərbaycan mənşəlidir. Məqalədə təsəvvüfün Azərbaycan ədəbiyyatına təsirindən, təriqətlərin ədəbiyyatdakı təzahüründən, dərviş obrazlarından və s. bəhs ediləcəkdir. Açar Sözlәr: Azərbaycan, ədəbiyyat, təsəvvüf, təriqətlər, dərviş, cərəyan
Abstract It is seen that in Azerbaijan suffism and the history of suffism movement had begun from the 10th century. During those periods many Azerbaijanian suffism scientists had lived. Some of them were Abu Huseyn Dundari-Shirazi, Huseyn ibn Yezdinyar, Abu Hasan, Abu Zura, Abu Abbas, Abu Said Abdal Bakuvi, Ali ibn Muhammed ibn Abdullab Bakuvi, Huseyn Shirvani, Abu Abbas Ahmed, Akhi Ferej Zenjani, Baba Ferej, Khaje Muhammed Khoshnam, Huseyn Marandi, Ibra- him Tabrizi, Abulfaraj Abulvahid Varsani, Said Bardayi, Abdulgahir Suhraverdi and others. But the 12 th centure is the beginning of the suffism sects in Azerbaijan. During those years the sects created by Azerbaijanian suffists were very important among the other sects. In other words, from that period Azerbaijan had become the centre of sects. Being one of the suffism movements Akhilik which was the Anatolia branch, Suhraverdism, Hurifism, Zahidism, Saffavism and Rovshanism and Guls- hanism being the branches in Khalvatism and Halvatism appeared in azerbaijan
Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20
103 and had spread in whole Islam world. In general, investigating the history of sufism all sects and some of Sufism movements it is seen that they were in Azerbaijan origin. In the article it will be said about the Suffism sects created, developed in diffe- rent periods in Azerbaijan and the literary examples by the famous people of those sects. Keywords: Azerbaijan, literature, Suffism, sect, dervish, movement
Резюме
История теософии в Азербайджане начинается с Х века. В определённом отрезке времени именуемым в литературе теософическим периодом жили знаменитые Aзербайджанские учённые теософии. Среди них можно особо выделить имена учённых теософов таких как Абу Хусейн Дюндари-Ширази, Хусейн ибн Йездинйар, Абу Хасан, Абу Зюра, Абу Аббас, Абу Саид Абдал Бакуви, Али ибн Мухаммед ибн Абдуллаб Бакуви, Хусейн Ширвани, Абу Аббас Ахмед, Ахи Фарадж Занджани, Баба Фарадж, Хаджа Мухаммед Хошнам, Хусейн Маранди, Ибрахим Табризи, Абульфaрадж Абульвахид Варсани, Саид Бэрдэйи, Абубэкр Ахари, Абдульгахир Сюхрaверди и др. А XII век в Азербайджанской теософии стал началом эры сектанства. Среди первых созданных сект секты созданные Aзербайджанскими суфиями имели важную роль. В целом можно сказать что, начиная с этого периода Азербайджан стал центром сект. Являющаяся большим движением ахизма секты Анотолийской ветви сухравердизм, хуруфизм, аскетизм, сафавизм, отшельничество и разновидности отшельничества ровшанизм и гюльшанизм родились в Азербайджане и отсюда распространились на весь Исламский мир. В целом некоторые секты и суфиский течения распространившиеся в Исламском мире Азербайджанского происхождения. В статье повествуется об влиянии теософизма на Азербайджанскую литературу, проявлении сектанства в литературе, образов дервишей и т.д. Ключевые слова: Азербайджан, литература, теософия, секты, дервиш, течения
riyanın tərkibində olan Güney Azərbaycan, Qafqaz Albaniyasının fəth edilməsi ilə isə Quzey Azərbaycan ərəb xilafətinin tərkibinə daxil olmuşdur. Bununla da Azər- baycan İslamın ilk dövrlərindən (641-643) müsəlmanlığı qəbul etmişdir. Əslində bu ərazilərdə yaşayan xalqların müsəlman olmasında sufilərin rolu böyük idi. Geniş İslam mədəniyyəti anlayışının içərisində zamanla yeni-yeni təriqətlər və məzhəblər yaranmış, bəzən dövlətçilikdə, bəzən ölkənin ictimai-siyasi vəziyyətində Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20
104 bu təriqətlər çox önəmli yerə sahib olmuşlar. Məsələn, Şah İsmayıl Xətainin şiəliyi ön plana çəkərək dövlət səviyyəsinə qaldırması buna bariz nümunədir. İslamın ilk illərindən sufilik Azərbaycanda mövcud olmuşdur. İstər şifahi, istərsə də yazılı ədəbiyyatda təsəvvüf özünəməxsus yerlərdən ini tutur. Şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim nümunəsi olan “Dədə Qorqud kitabı”nda Burla xatunun Salur Qazana söylədiyi: Quru-quru çaylara su saldım, Qara donlu dərvişlərə nəzir verdim – misraları ən qədim ədəbi mətnlərimizdə sufi dərvişlərdən bəhs edildiyini göstərir. Yaxud böyük sufi şairi və dərviş olan Şəms Təbrizi yazır: “Elm üç şeydir: zikr edən dil, şükr edən ürək, səbr edən bədən”. Və yaxud da Azərbaycanın hər yerində rast gəlinən minlərlə pirlər, ziyarətgahlar vardır ki, bunlar da Azərbaycanda islamın inkişafında sufilərin mövqeyini göstərir. Bu gün də Azərbaycanın çox bölgələrində pir sahibinə, seyidlərə xüsusi diqqət və hörmət göstərilir (Şəhriyar, 2007). sıra din, dini-fəlsəfi görüş və inanc sistеmləri ilə təsəvvüfi görüşlər arasında ortaq nöqtələr tapmaq mümkündür. Şamanizm, zərdüştilik, buddizm, brahmanizm, qədim yəhudi mistikası olan qabalizm, qədim yunan fəlsəfəsi platonizm və nеoplatonizm, xristianlıq və başqa dini və fəlsəfi cərəyanlar xarakter və quruluşları etibarı ilə təsəvvüflə, təsəvvüfi cərəyanlarla bənzərdilər desək, yanılmarıq. Maraqlısı odur ki, bunlar arasında eyni nöqtələr tapmaq da mümkündür. Məsələn, şamanizmdə ruhlarla danışmaq, ruhların işıqla yerə enməsi və yеnidən öz bədənlərinə qovuşması (Göyüşov, 2004: 49-68), zərdüştilikdə xeyirlə şərin qarşılaşması və mübarizəsi, hind mistikasında nəfislə mücadilə və ondan qurtuluş, brahmanizmdə batini təmizliklə Yaradana qovuşmaq, yəhudi mistikasında Allahla ünsiyyət, platonizmdə varlığın təkliyi, yalnız Allahdan ibarət olması (Babayev, 2007: 10), xristianlıqda zahidlik və s. bu kimi dini-fəlsəfi cərəyanlarda təsəvvüfi görüşlər açıq şəkildə özünü göstərməktdədir. Qeyd edək ki, Azərbaycanda islam dini VIII əsrdən sonra, təsəvvüf X əsrdə, təriqətlər isə XII əsrdə yaranmış və təşəkkül tapmışdır. Təsəvvüfün yarandığı və formalaşdığı dövrdə məşhur azərbaycanlı sufi alimlər yaşamışdır. Onların böyük əksəriyyəti coğrafi ərazi olaraq bugünkü Güney Azərbaycan ərazisində doğul- muşlar. Onlardan Əbu Hüseyn Dündari-Şirazi, Hüseyn ibn Yezdinyar, Əbu Həsən, Əbu Zura, Əbu Abbas, Əbu Səid Abdal Bakuvi, Əli ibn Məhəmməd ibn Əbdullab Bakuvi, Hüseyn Şirvani, Əbu Abbas Əhməd, Əxi Fərəc Zəncani, Baba Fərəc, Xacə Məhəmməd Xoşnam, Hüseyn Mərəndi, İbrahim Təbrizi, Əbülfərəc Əbül-Vahid Varsani, Səid Bərdeyi, Əbdülqahir Suhrəvərdi və başqalarının adlarını çəkmək olar.
Qeyd etdiyimiz kimi, XII əsr Azərbaycanda təsəvvüfi təriqətlərin başlanğıc dövrüdür. Bu dövrdə yaranan təriqətlər arasında azərbaycanlı sufilərin əsasını qoy- duqları təriqətlər xüsusilə diqqəti cəlb edir. Demək olar ki, Azərbaycan bu dövrdən etibarən təriqətlər mərkəzinə çevrilmişdir. təsəvvüf hərəkatı olan əxilik, təriqət- lərdən sührəverdilik, hürufilik, zahidilik, səfəvilik, xəlvətilik və xəlvətiliyin qolları
Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20
105 olan rövşanilik və gülşənilik təriqətləri Azərbaycanda yaranmış və buradan bütün İslam aləminə yayılmışdır. Bundan başqa, Azərbaycanda başqa təriqətlərin də təmsilçiləri var idi. Qə- ləndərilik, bektaşilik, mövləvilik, nemətullahilik, məlamətilik və başqaları. Övliya Çələbi XVI əsrdə Azərbaycan ərazisində sufi və təkkələrin olması ilə bağlı məlu- mat vermişdir. Onlardan Şeyx İbrahim Şirvani, Mərəzədə Diri Baba, Şeyx Rza Sultan, Əfşar Baba ziyarətgahı və s. adlarını çəkmək olar. Məhəmmədəli Tərbiyyət də “Danişməndani-Azərbaycan” əsərində təxminən 100 sufi haqqında məlumat vermişdir (Tərbiyyət, 1995). Xәlvәtilik – İslamda ən geniş yayılmış sufi təriqətlərindən i xəlvətilikdir. X əsrdə yaranan xəlvətilik sufi təriqətinin təməli İbrahim Gilani və Ömər Xəlvəti tərəfındən qoyulmuşdur. Bu təriqətin qurucuları azərbaycanlı idi. O dövrdə baş vermiş ictimai-siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq zəifləyən təriqət Seyid Yəhya Ba- kuvi tərəfindən XV əsrdən etibarən yenidən quruldu və bu dəfə təriqət artıq ədəbi, fəlsəfi, sosial və siyasi gücə sahib oldu. Seyid Yəhya Bakuvi hər tərəfə mürşidlər göndərərək xəlvətiliyi məhəlli təriqət olmaqdan çıxarıb, demək olar ki, bütün Şərq ölkələrinə yaymışdır. Xəlvətilik Azərbaycanın hər tərəfınə, xüsusilə Şamaxı, Bakı və Təbrizə, İrana və Osmanlı dövlətlərinə də yayılmışdır. Balkan yarımadasında, Orta Asiyada, Quzey Afrikada, Qafqazda və Anadoluda ən böyük təriqət olan xəlvətiliyin təxminən 20 qolu, yüz- lərlə təkkəsi və yüz minlərlə müridi vardı. Daha sonralar qol və bölmələrinin sayı qırxdan çox olmuşdur. Sührәvәrdilik vә ya işraqilik – Bu təriqət Azərbaycan təsəvvüf məktəbinə aid olan və dünyada ən geniş yayılmış sufi təriqətlərindən idir. Təriqətin banisi Şeyx Məqtul və Şeyx İşraq ləqəbləri ilə tanınan Şəhabəddin Ömər Sührəvərdidir. O, 1154-cü ildə Güney Azərbaycanın Sührəvərd kəndində anadan olmuş, 1191-ci ildə vəfat etmişdir. O, fiqh, fazil, sufi, inanc sahibi, zahid, arif, həqiqət elmində za- manının ən tanınmış şeyxlərindən i idi. Şəhabəddin Sührəvərdi çox mürşid yetişdirmişdir. Eyni zamanda o, təsəvvüf və təriqətlə bağlı çox əsərlərin də müəllifidir. Onun əsərləri bu dövrün ilk ədəbi və təsəvvüfi əsərləridir. “İlamül-Xuda və əqidət ərbabüt-Tüqa”, “Nüğbətül-Bəyan fi təfsirül-Quran”, “Risalə fi lübsül-Hirqa”, “İrşadül-Müridin və nicatüt-Talibin”, “Risalə fit-Təsəvvüf ”, “Sünuhül-Fütuh bi zikrür-Ruh”, “Qayətül-İmkan fil- Kəlam”, “Nemətül-Fiqh”, “Əs-Seyr vət-Teyr” adlı əsərlər müəllifin ən məşhur əsərlərindəndir. Şəhabəddin Sührəvərdinin onlarla əsərinin müxtəlif zamanlarda surəti çıxa- rılmış, təxminən 100 əlyazma nüsxəsi dünyanın otuzdan çox kitabxanası, əlyazma vəqflərində mühafizə olunur. Onların qismi Azəbaycan Milli Elmlər Akademi- yasının Əlyazmalar İnstitutunda, Sankt-Peterburqda Şərqşünaslıq İnstitutunda, Türkiyədə Sultan Fateh, Yusif Ağa, Əsəd Əfəndi, Saray III Əhməd, Raqib, Rza Paşa, Aşir, Cərullah, Ayasofiya muzeyi, İstanbul Universiteti, Laləli, Nuri-Osma- niyə, Əmniyyə, Şəhid Əli Paşa kitabxanalarında, İranda Astanqüds Rzəvi, Səltənət,
Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20
106 Milli Şura Məclisi, Tehran Universiteti, Sepehsalar Ali mədrəsəsi, Firdovsi Milli kitabxanalarında, Suriyada Zahiriyyə, Misirdə Hidiviyyə, Darül-Kütub, Bələdiyyə kitabxanalarında, İraqda Bağdad Universiteti Kitabxanasında, Hindistanda Banki- pur Kitabxanasında, İngiltərədə Britaniya Muzeyi Kitabxanasında və Fransada Pa- ris Milli Kitabxanalarında mühafizə olunur. Bәktaşilik – Bəktaşilik türk sufisi xorasanlı Hacı Bəktaşi Vəlinin adı ilə bağlıdır. Monqollar Səlcuqilər dövləti və xilafətin qalıqlarını dağıdandan sonra o, Kiçik Asiyaya mühacirət edib. Hacı Bəktaşinin öz ruhani silsiləsini Əhməd Yəsə- vidən götürdüyü və onun vasitəsilə imam Museyi-Kazıma çıxdığı deyilir. Hacı Bəktaşinin əsərləri qalmadığından onun təlimi haqda əsaslı fikir yürütmək çox çətindir. Mənbələrdə Hacı Bəktaşi Vəlinin ərəb dilində “Məqalət” adlı əsərin müəl- lifi olduğu iddia edilir. Amma bu əsərin orijinalı qalmayıb. zamanlar Hacı Vəlinin qələndəriyyə təmayüllü olduğu ehtimal olunur. Bu, sonralar bəktaşilikdə dərin izlər buraxıb. Qələndəriyyələr hinduist və buddist ənənələrindən təsirlənən və adətən sədəqə toplamaqla dolanan dərvişlər idi. Ən zəruri şəxsi əşyalardan savayı heç əmlaka sahib olmazdılar. Sərgərdan həyat tərzi sürən qələndərlər nigahsız yaşa- yırdılar. Qələndərlərin qisminin çox ekzotik görünüşü vardı: onlar başlarını, üzlərini, bığ, saqqal, hətta qaşlarını da tərtəmiz qırxır, qısa xirqə geyinirdilər. Başlarına konusşəkilli papaq qoyur, üstlərində isə ağır dəmir bəzəklər – boyunbağı, üzük, bilərzik və s. gəzdirirdilər. Onların həyat tərzi çox sadə idi. Bahalı olan bütün şeylərə nifrət edir, həmişə gülərüzlü olur, daim səfərlərdə dolanardılar. Bəktaşilik 1450-ci ildən sonra hürufiliyin güclü təsirinə məruz qalmağa başlayır. Teymurilər tərəfindən təqib olunan Fəzlullah Nəiminin edamından sonra hürufilərin böyük hissəsi Anadoluya keçir. İmadəddin Nəsimi Anadoluda Hacı Bəktaşi Vəli ilə görüşmək istəmiş, amma ikincinin ehtiyat etməsi üzündən bu görüş baş tutmur. Anadoluda da təqib olunan hürufilər buradakı qələndəri təkkələrinə üz tuturlar. Nəticədə, onlarla qaynayıb-qarışdılar, bəktaşilikdən dəstək aldılar, onun içində söz sahibi oldular və Fəzlullah Nəimini də bəktaşiliyin digər övliyaları ilə likdə müqəddəsləşdirdilər. Hürufiliyin ardından səfəviyyə də Anadolu ərazisinə nüfuz etməyə başladı və buna, demək olar ki, nail oldu. Bəktaşilik özünə dəstəyi kənd əhli içərisində tapmışdı. O, inkişaf etdikcə çoxlu icma və məbədləri əhatə etməklə ciddi ierarxiya qaydaları olan təriqətə çevrildi. Özünün xüsusi mərasimləri və ayinləri, rəmzləri və paltarı olan bu təriqət sürətlə gücləndi. Təriqətin ən ciddi təşkilatlanma dövrü Bəlim Sultanın (1516-cı ildə ölüb) adı ilə başlayır. Bəlim Sultan özünü Hacı Bəktaşi Vəlinin varisi elan etmişdi. Onun apardığı islahatlar təriqətin nüfuzunu daha da artırdı. Bəktaşilikdə islamdan əvvəlki türk inanclarından olan şamanizm, buddizm və s. dinlərdən sıra ritual və ayinlərə aid elementlər müşahidə olunur. Qeyd edək ki, bəktaşilər getdikləri yerlərdə yerli əhalini asanlıqla islamlaşdırır, onlara hörmətlə yanaşaraq öz təriqətlərini təbliğ edirdilər. Burada məhərrəmlik mərasimi də özünəməxsus şəkildə qeyd olunur. Sazın müşayiəti ilə ilahilər oxunur. Onlar Həzrət Əlini yüksək tutur, şiə bayram və ayinlərini icra edirlər. Müsəlmanlığı qəbul edən xristianlar da çox vaxt bəktaşiliyə üz tuturlar. Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20
107 Hacı Bəktaşın özü böyük mütəsəvvif idi. Başına dördkünc tac qoyurdu. Bəktaşilikdə bu, təsəvvüfün dörd qapısı – şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət kimi qəbul olunmuşdu. Təriqətin maliyyə işləri vəqflər vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. Əxilik – İslamda sufi təriqətlərindən idir. İran, Azərbaycan, Orta Asiya və Anadoluda yayılan bu sufi cərəyanı İslam ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu təriqətin qurucusu Əxi Əvrən adı ilə məşhur olan azərbaycanlı sufi alim Şeyx Nəs- rəddin Mahmud əl-Xoyidir. O, getdiyi hər yerdə insanları təşkilatlandırırdı. Belə- liklə, Əxi Əvrən, Anadolu şəhərlərini gəzərək Əxi təşkilatlarını qurmuş, bütün Anadolu əxilərinin şeyxi qəbul edilmişdir. Əxi Əvrən təsəvvüf fəlsəfəsi və ədəbiy- yatı ilə bağlı sıra əsərlərin müəllifidir. Bunlardan ən məşhuru “Mətaliul-İman”, “Mənahici-seyfi”, “Təfsiratül-Mübtedi”, “Təzkirətül-Müntəhi”, “Yezdani-şinahi”, “Müridül-Kiyafə”, “Ağaz-u əncamp”, “Medhi-fakru zəmmi-dünya”, “Risaleyi ərz”, “Mukatəbat beynə Sadrud-Din Konyəvi”, “Cihadnamə” əsərləridir. Əxilik Azərbaycanda XIII–XV əsrlərdə daha geniş yayılmışdır. Burada Əxi Əbülfərəc Zəncani (?–1062\1065), Sadəddin Əbülqasım Təbrizi (?–1181) və yüz- lərlə məşhur əxi şeyxləri vardı. Zahidilik – Bu təriqətin banisi məşhur sufi alimi Seyid Cəmaləddin Təbrizinin xəlifəsi İbrahim Gilanidir. Şeyx İbrahim Zahid çox xəlifə və dərviş yetişdirmişdir. Onlardan ən məşhurları Şeyx Səfiəddin Ərdəbili, şirvanlı Şeyx Əxi Yusuf, gəncəli Şeyx Pir Hikmət və Şeyx Əxi Məhəmməddir. Onun ölüm tarixi ilə bağlı tədqiqatçılar müxtəlif fikirlər irəli sürürlər. Onun xələfi və kürəkəni olan Səfiəddin Ərdəbili onun təriqətini qəbul etdikdən sonra o, 25 il yaşadığı haqda məlumat var. Səfiəddin Ərdəbilinin 1334-cü ildə vəfat etdiyini düşünsək, onda İbrahim Zahidin təxminən 1309-cu ildə vəfat etdiyini söyləyə bilərik. O, Azərbaycanda Lənkəranın Şıxakəran kəndində dəfn edilmişdir. Azərbaycan sovetlər liyinin tərkibində olduğu illərdə Şeyxin məzarı dağıdılmışdır (1944). Azərbaycan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra onun məzarı yerli əhali tərəfindən yenidən bərpa edilmişdir. Sәfәvilik – XIV əsrdə Güney Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində sufi Şeyx Səfiəddin tərəfindən qurulmuş islam təriqətidir. Bu təriqət zamanında Güney Azər- baycan, Qərbi Anadolu və Cənubi Qafqaz bölgələrini əhatə etmişdir. Ərdəbildə anadan olan Şeyx Səfiəddin İshaq Şiraza səfər etdikdən sonra Gilana yerləşmiş və burada Şeyx Zahid Gilaninin tələbəsi olmuşdur. Daha sonra Zahidin qızı ilə ailə quran Şeyx Səfiəddin zahidilik təriqətinin baş müridi olmuş və təxminən 1309-cu ildə Şeyx Zahidin vəfatından sonra təriqətin piri olmuşdur. Elə o zamandan eti- barən də təriqət səfəvilik adlandırılmışdır. Hürufilik – XIV əsrin sonu – XV əsrin başlanğıcı Azərbaycanda, Anadoluda və İranda yayılan sufi təriqətlərindən idir. Bu təriqətin əsas ideyası iudaizmdə mövcud olan mistik qabalistika təlimində olduğu kimi Quranın hərf sistemi ilə açıqlanmasıdır. Hürufilikdə 7 rəqəmi müqəddəs hesab edilir. Təriqətin banisi Fəzlullah Nəimidir (1339/40–1401). Fəzlullah çox gənc yaşlarında ilahiyyatla maraqlanmış, 18 yaşında təsəvvüfə yönəlmişdir. 1386-cı ildə öz təlimini Təbrizdə elan etmiş, daha sonra İsfahanda bu təriqəti yaymağa başlamışdır. Yeni təriqətin yayılması hakim dairələrin narahatlığına səbəb olmuşdur. Əmir Teymurun oğlu Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20
108 Miranşahın əmri ilə Fəzlullah həbs edilmiş, 1401-ci ildə Naxçıvanda Əlincə qala- sında edam edilmişdir. Onu ayaqlarından ata bağlayaraq şəhərin küçələrində sürü- müşlər. Fəzlullah Nəimi “Cavidani-kə”, “Ərşnamə”, “Növmnamə”, “İskəndər- namə” adlı əsərlərin müəllifidir. Qeyd edək ki, hürufulik özündən sonra digər təriqətlərə də təsir etməsi ilə yanaşı, Azərbaycan ədəbiyyatında da dərin izlər buraxmışdır. Haqqında danışdığımız təsəvvüfi təriqətlər Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında əvəzsiz rol oynayıblar. Qeyd edək ki, bu təriqətlərə bağlı sufilərdən başqa çox müstəqil yazıb yaradan sufilər də vardır ki, onların heç təriqətə bağlılığı bilinmir. Məsələn, İzzəddin Həsənoğlu, Əssar Təbrizi, Marağalı Əvhədi, Cahanşah Həqiqi, Şah Qasım Ənvar, Məhəmməd Füzuli, Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, Mahmud Şəbüstəri, Şəms Təbrizi və başqaları. Bu sənətkarların əsərlərində ilahi eşq mövzusu geniş yer tutur. Məsələn, Quranın əl-Bəqərə surəsində (ayə 115): “Şərq də, qərb də Allahındır. Hansı tərəfə yönəlsəniz (üz tutsanız), Allah ordadır” ayəsi İmadəddin Nəsimidə: Hər yanə kim dönər üzüm, yarı (Allahı – Q.Şəhriyar) görər anda gözüm, Çün bu qəmindən qəm yedim, şadani məsrur olmuşam. şəklində qarşımıza çıxır. Şah İsmayıl Xətai isə yazır: Keçmək gərək dörd qapıdan (şəriət, təriqət, həqiqət, mərifət – Q.Şəhriyar), Qurtulasan mürəbbidən, Mürəbbidən, müsahibdən Əli gərək yol əhlinin. Bundan başqa, Həllac Mənsurun “Mən yoxam, məndə olan da Haqdır” sözləri özündən sonra böyük ədəbi məktəb olmuşdur desək, yanılmarıq. Onun “ənəllah” və ya “ənəlhaq” – “Haqq mənəm”, “Haqq məndədir” sözləri böyük ədəbi cərəyanın yaranmasına zəmin yaratmışdır. Fəzlullah Nəimi yazır: Hər qətrədə, hər zərrədə tapdınsa təcəlla, Ol dəmdə “ənəllah” səsi zərrətdən ucaldı. İmadəddin Nəsimi yazır: Haqdürür qövli-ənəlhaq deyişi Haqqa ki, mən Şahi-sultan məclisindən şahi-sultan gəlmişəm. Mahmud Şəbüstəri “Gülşəni-Raz” əsərində yazır: O mütləq varlığa etsən işarə, Onu bildirməyə “mən”dir ibarə. Bu fikir Yunus Emrə yaradıcılığında daha poetik şəkildə ifadə olunmuşdur: Məni məndə demə, məndə deyiləm, Mən vardır məndə məndən içəri. Bu misralar təsəvvüfun monoteist dinlərin sonuncusu olan islamı ən təmiz və pak yolla izah etdiyini göstərir. Əslində təsəvvüfdə eşq anlayışı tanrı deməkdir. Fəzlullah Nəimi yazır:
Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20
109 Eşq ki işində möhkəm oldu, Eşqə qovuşan da Adəm oldu. Torpaq ilə su qarışdı möhkəm, Karxana az da möhkəm oldu. Məhəmməd Füzulidə: Eşq olmasaydı, olmaz idi hüsn müşdəhir, Hüsn olmasaydı, eşq itirmişdi şöhrətin. Və ya başqa yerdə şair yazır: Can vermə qəmi-eşqə ki, eşq afəti-candır, Eşq afəti-can olduğu məşhuri-cahandır. Marağalı Əvhədi isə yazır: Eşqın camından oldu o bağü-bahar məst, Dövranü-dəhrü aşiqü-eşqü nigar məst. Nahid məst oldu, qəmər də onun kimi, Gün məst çıxdı, oldu fələkdə nə var məst. Göründüyü kimi, çox təsəvvüf təriqətlərinin Azərbaycanda qurulması ədəbiyyata da təsirsiz ötüşməyib. Pirlər, övliyalar, dərvişlər, mədrəsələr və təkkələr orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatının əsas mövzularındandır. Zaman keçdikcə bu mövzu ədəbiyyatda daha çox oturuşmuş, ədəbi cərəyanlar, hətta ədəbi məktəblər səviyyəsinə qədər yüksəlmişdir. Azərbaycan Şərq mədəniyyətinə, elm, fəlsəfə, ədəbiyyat, sənət, memarlıq və daha çox sahələrdə dəyərli nümunələr bəxş etmişdir. Bunlardan i də, heç şübhəsiz, təsəvvüf və təsəvvüf ədəbiyyatı olmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatında Baba Kuhi Bakuvi, Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, Mahmud Şəbüstəri, İmadəddin Nəsimi, Fəzlullah Nəimi, Şah Qasım Ənvar, Dədə Ömər Rövşani (xəlvətətiliyin rövşanilik qolunun yaradıcısı), İbrahim Gülşəni (xəlvətiliyin gülşənilik qolunun yaradıcısı), Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Əbülqasım Nəbati, Mir Həmzə Nigari, Mirzə Şəfi Vazeh və başqa bu kimi sufi şairlər təsəvvüf ədəbiyyatında ölməz əsərlər yaratmışlar.
QAYNAQLAR 1. Abbasov, İ. (2013), Din təhlükədir, yoxsa cəmiyyət təhlükədədir? Zərdabi LTD, Bakı 2. Babayev, Y. (2007), Təriqət ədəbiyyatı: sufizm, hürufizm. Ali məktəblərin filologiya fakültələri üçün dərs vəsaiti. Nurlan, Bakı. 3. Fuzuli, M. (2005), Əsərləri. 6 cilddə, I-VI. cildlər, Şərq-Qərb, Bakı 4. Göyüşov, N. (2004), Quran və irfan işığında. «İgtisad Univеrsitеti» nəşriyyatı, Bakı 5. Mikayıl, B. (2001), Tarihin ışığında Nesreddin Hoca ve Âhi Evren. İstanbul Bilimsel Eksen-Sicientific Axis-Научный Меридиан/Yıl-Year-Год 2017/Sayı-Number-Число 20
110 6. Nəimi, F. (1970), Vəsiyyətnamə. “Azərbaycan” qəzeti, № 5, Bakı. 7. Nəsimi, İ. (2014), Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, II. cild, Lider, Bakı 8. Şəbüstəri, M. (1978), Gülşəni-raz. Bakı, 9. Şəhriyar, G. (2007), Zəngilanda toy adətləri və ya əsir düşmüş ənənə. “Kre- do qəzeti”, sentyabr 10. Tərbiyyət, M. (1995), Daneşməndani-Azərbaycan. Bakı 11. Бертельс, E.Э. (1965), Суфизм и суфийская литература. Избранные труды. Москва, Наука 12. Massignon, L. (1968), Essai sür les origins du lehigue technigue de la mys- tigue musulmane. Paris
Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|