58
dı, ancaq alman təkliflərinə öz müttəfiqləri ilə baxmağa razılaşsa da, Versal müqa-
viləsindən heç vaxt və heç nədə geri çəkilməyəcəyini bəyan etdi. Konfransda
həmçinin Almaniyanın Millətlər Cəmiyyətinə qəbulu məsələsi də müzakirə olundu.
ABŞ, ngiltərə, Fransa bununla Almaniyanın cəmiyyətin fəaliyyətində iştirakına
tezliklə nail olub onun lazımi dövlətlərə sanksiya tətbiq edilməsində pay sahibi
olmasını istəyirdilər. Ən böyük hədəf isə SSR idi. Bunu Almaniya yaxşı başa dü-
ş
ürdü və ona görə müttəfiqlərin təkliflərini isti qarşılamırdı. Çünki Almaniya SSR
ilə iqtisadi əlaqələrin inkişafında maraqlı idi. Qeyd olunduğu kimi müttəfiqlər Al-
maniyanın Millətlər Cəmiyyətinə qəbulunu istəyirdilər, Almaniya isə ona tam
bərabər hüquqların verilməsini, Versal sülh müqaviləsinin hərbi maddələrinin ləğ-
vini tələb edirdi. Uzun diplomatik çəkişmələrdən sonra, nəhayət, ngiltərə Almani-
yaya yer ayrılmasına nail ola bildi və artıq 1926-cı il sentyabrın 10-dan etibarən
Almaniya nümayəndə heyəti Millətlər Cəmiyyətinin işində iştirak etməyə başladı.
Bundan sonra Almaniyanın əl-qolu daha da açıldı, o, qüdrətlənməyə başladı.
“Daues planı”na əsasən Almaniyanın aldığı istiqrazlar, xarici kapital axını, marka-
nın sabitləşməsi, əlverişli ticarət müqavilələrinin imzalanması və sənayenin texniki
cəhətdən yenidən qurulması alman maliyyə kapitalının nüfuzunu gücləndirdi.
1927-ci ildə Almaniya məhsullarının ixracı müharibədən əvvəlki səviyyəni ötüb
keçdi. Bu dövrdə, 20-ci illərin sonlarına yaxın beynəlxalq münasibətlərdə nüfuz
dairələri, yeni xarici bazarlar və xammal mənbələri ələ keçirtmək uğrunda müba-
rizə kəskinləşdi. Artıq Almaniya da açıq-aşkar yeni xammal mənbələri ələ keçirt-
məyə çalışırdı. Onunla birgə taliya və Yaponiya da Versal sülh müqaviləsinə əsa-
sən dünyanın bölüşdürülməsinə qəti etiraz edirdilər. 1928-ci ildən isə Almaniya
Reyn vilayətindən müttəfiq qoşunlarının çıxarılmasını və təzminatın məbləğinin
aşağı salınmasını tələb etdi. Bu tələblər Fransanın ürəyincə olmasa da, ngiltərə ilə
birlikdə Almaniya – ABŞ yaxınlaşmasına yol verməmək, ABŞ-ın bölgə işlərinə
qarışmasına mümkün qədər əngəl olmaq üçün təzminat məsələsinin müzakirəsinə
hazır olduğunu bildirdi. Eyni zamanda dünya iqtisadi böhranının başlaması ərəfə-
sində dövlətlər borcların qaytarılmasında çətinlik çəkirdilər. Bütün bunların fonun-
da 20-ci illərdə, xüsusən əvvəllərində Avropada vəziyyət müəyyən mənada sabit-
59
ləşmişdi. Buna keçirilən çoxsaylı konfranslar, bağlanan saziş və müqavilələr səbəb
olmuşdu. Ölkələr problemləri silah gücünə deyil, daha çox danışıqlar yolu ilə həll
etməyə cəhd edirdilər.
32. Brian-Kelloq paktı və beynəlxalq münasibətlər.
1927-ci il aprelin 6-da Fransanın xarici işlər naziri A. Brian ABŞ-ın birinci dünya
müharibəsinə qoşulmağının 10 illiyi münasibəti ilə etdiyi çıxışında bu ölkəni Fran-
sanın dostu adlandırdı və ona milli siyasət vasitəsi kimi müharibədən imtina etmək
haqqında bəyannamə ilə çıxış etməyi təklif etdi. Brian Millətlər Cəmiyyətinin
Nizamnaməsinə, Lokarno müqaviləsinə istinad edirdi. Bu təklif Avropa və Ameri-
kada diqqəti az cəlb etdi. Yalnız 9 ay sonra ABŞ-ın dövlət katibi F. Kelloq Briana
cavab məktubunda sadə bəyannamə ilə kifayətlənməyərək, səmərəli tədbirlər gör-
məyə və müharibəni rədd edərək birgə bəyannamənin imzalanmasına bütün iri
dövlətləri cəlb etməyə çağırdı. 1928-ci il aprelin 13-də Kelloq öz layihəsini və ona
ə
lavə edilmiş izahedici qeydləri ngiltərə, Almaniya, taliya və Yaponiyanın xarici
işlər nazirlərinə göndərərək, bu məsələni bilavasitə ABŞ-la müzakirə etməyi təklif
etdi, çünki Millətlər Cəmiyyətində üzvlük onlar üçün təklif olunan müqavilənin
imzalanması yolunda maneə deyildi. Kelloqun Briandan yan keçən hərəkəti fransız
rəsmi dairələrində narazılıq doğurdu. Fransa müqaviləyə mövcud müqavilələr sis-
temini təsdiq edən və həmin möqavilələrə əməl etməyən dövlətlərə qarşı tədbirlər
görülməsini nəzərdə tutan maddə daxil edilməsini təklif etdi. ngiltərə belə hesab
edirdi ki, paktı imzalayan dövlətlər müqavilələrə əməl etməyən digər dövlətlərə
qarşı sanksiyalarda iştirak etməyə bilər. Nəhayət, 1928-ci ilin mayında Yaponiya,
Yeni Zelandiya, Avstraliya, Kanada, Cənubi Afrika ttifaqı və Hindistan ABŞ-ın
təklifinə müsbət cavab verdi. 1928-ci ilin iyunun 23-də F. Kelloq 14 ölkənin höku-
mətinə müqavilənin layihəsini göndərdi. Müqavilə 27 avqust 1928-ci ildə Parisdə
imzalandı. Tarixi-siyasi ədəbiyyatlarda “Brian-Kelloq paktı” adlandırılan bu razı-
laşma 1929-cu il iyulun 24-də qüvvəyə mindi. Paktı imzalayan dövlətlər milli siya-
sət vasitəsi kimi müharibələrdən imtina edirdilər. Mübahisəli məsələlər isə sülh
yolu ilə həll edilməli idi. Pakt qoşulmaq istəyən dövlətlər üçün açıq idi. Fransa
SSR -ni Brian-Kelloq paktına qoşulmağa dəvət etdi. SSR pakta tərksilahla bağlı
60
öhdəliyin daxil edilməməsini, paktın yalnız milli siyasət vasitəsi kimi müharibəni
qadağan etməsini çatışmayan cəhət kimi qeyd etdi. Sovet hökumətinin fikrincə, hər
cür beynəlxalq müharibə, müdaxilə, mühasirə, özgə əraziləri işğal etmək kimi hər-
bi əməliyyatlar qadağan edilməli idi. SSR ngiltərə tərəfdən müqaviləyə edilmiş
dəyişiklikləri də qəbul etmirdi. SSR tərksilaha müharibənin qarşısını almağın baş-
lıca vasitəsi kimi baxırdı. SSR 1928-ci il sentyabrın 6-da “Brian-Kelloq paktı”na
qoşuldu. Sovet hökuməti Brian-Kelloq paktını vaxtından əvvəl həyata keçirməyi
təklif etdi. 1929-cu il fevralın 9-da Moskvada imzalanan protokola əsasən SSR ,
Latviya, Polşa, Rumıniya və Estoniya paktın vaxtından əvvəl qüvvəyə mindiyini
elan etdilər. Sonra Moskva protokoluna ran və Türkiyə qoşuldular. 1929-cu ilin
ə
vvəlləri üçün pakta artıq 44 dövlət qoşulmuşdu. lk baxışda pakt Avropada müəy-
yən yumşalma meyllərinin baş qaldırdığını göstərirdi, ancaq vəziyyət ciddiliyini
qoruyub saxlamaqda idi. 1927-1928-ci illərdə beynəlxalq hadisələrin inkişafı gös-
tərdi ki, sülhün qorunub saxlanması və normal münasibətlər üçün bütün ölkələrin
ə
məkdaçlığı zəruridir. Bu halda Avropadakı, Yaxın, Orta və Uzaq Şərqdəki fitnə-
kar hərəkətlər iflasa məhkumdur.
1929-cu ildə A.Brian iqtisadi böhranın nəticələrin aradan qaldırmaq üçün
Avropa Federativ ttifaqının yaradılması ideyasını irəli sürdü və 1930-cu ilin ma-
yında Millətlər Cəmiyyəti üzvü olan 27 ölkəyə müvafiq memorandum göndərdi.
SSR cəmiyyətin üzvü olmadığı üçün Fransa ona memorandum göndərmədi, SSR
isə 1930-cu ilin iyununda bildirdi ki, Fransa Avropa Federativ ttifaqını SSR -yə
qarşı yaradır. Fransanın təklif etdiyi “Pan-Avropa planı” Millətlər Cəmiyyətinin
Avropa komissiyasına verildi. Lakin ABŞ və ngiltərənin müqaviməti nəticəsində
Fransanın bu planı həyata keçirilmədi.
33. 1929-1933-cü illər dünya iqtisadi böhranının beynəlxalq münasibət-
lərə təsiri.
XX əsrin beynəlxalq münasibətlərindən danışarkən qlobal iqtisadi böhran-
lara toxunmamaq olmaz, çünki bazar iqtisadiyyatının başlıca xüsusiyyəti olan bu
cür böhranlar iqtisadiyyata zərbə ilə bərabər, həm də dövlətlərarası əlaqələrə, bey-
nəlxalq münasibətlərə də birbaşa və dərin təsir etmə imkanlarına malikdirlər. Elə
Dostları ilə paylaş: |