67
qeyri-adi natiqlik qabiliyyəti sayəsində tezliklə onun lideri oldu. Hitler bu partiyanı
yenidən təşkil edərək NSDAP-a çevirdi. 1923-cü ildə o, həmfikirləri ilə birlikdə
Münhendə hakimiyyəti ələ keçirməyə cəhd etdi (bu cəhd haqqında qərar pivəxa-
nada qəbul edildiyinə görə o zaman onu zarafatla "pivə qiyamı" adlandırmışdılar).
Bu cəhdə görə məhkəmə Hitlerə 5 il həbs cəzasına məhkum etdi. O, həbsxanada
olarkən özünün "Mayn kampf" (Mənim mübarizəm) əsərinin böyük hissəsini yaz-
dı. Həmin əsərdə Hitler özünü siyasi və irqçi ideyalarını şərh etdi. Bir ildən sonra
o, həbsdən azad edildi və fəal siyasi fəaliyyətə qayıtdı. Ancaq 20-ci illərdə faşist-
lərin Almaniyada nüfuzu çox cüzi idi. Hitlerin həbsindən sonra alman faşist hərə-
katında səngimə baş verdi. Partiya daxilində ikitirəlik yarandı. Hitlerin razılığı
olmadan 1924-cü ilin avqustunda (16-17) keçirilən qurultayda NSDAP və DAP
"Azad nasional-sosialist partiyası" adı altında birləşdilər. Lyuden-dorf, Grefe və
Qriqori Ştrasserlər partiyanın rəhbərliyinə seçildilər. Həbsxanadan çıxan Hitler
1924-cü ilin dekabrında NSDAP-ın bərpa olunduğunu elan etdi. Hitlerin təşəbbüsü
ilə hələ 1921-ci ildə yaradılmış "Hücumçu dəstələri (SA)" və 1923-cü ildə təşkil
olunan "Müdafiə dəstələri (SS Veymar respublikasından narazı olan sənayeçilər,
bankirlər və hərbi bürokratik elita da nasistləri müdafiə edirdi. Onların təhriki ilə
prezident Hindenburq 1933-cü il yanvarın 30-da Hitleri reyxskansler təyin etdi.
Hitler ilk gündən etibarən ölkədə demokratik azadlıqları ləğv etməyə və siyasi
rəqiblərinə qarşı açıq terrora başladı. Buna haqq qazandırmaq məqsədilə 1933-cü il
fevralın 27-də Reyxstaqın yandırılması təşkil olundu. Onun təqsiri kommunistlərin
üzərinə atıldı. Hətta 1933-cü ilin sentyabrında Leypsiqdə qondarma mühakimə
keçirildi. Fevralın 28-də faşist hökumətinin təklifı əsasında prezident «Xalqı və
dövləti müdafiə etmək» adlı fövqəladə fərmanla Veymar konstitusiyasının müəy-
yən etdiyi bütün azadlıqları ləğv etdi. Nasist partiyası istisna olmaqla bütün siyasi
partiyaların fəaliyyəti qadağan olundu. Gizli polis (gestapo) yaradıldı. 1933-cü ilin
martında siyasi islahat nəticəsində yerli özünüidarə orqanları, federativ dövlətin
tərkibinə daxil olan alman torpaqlarının muxtariyyəti ləğv edildi. 1934-cü ilin
avqustunda prezident Hindenburqun ölümündən sonra bütün hakimiyyət Hitlerin
68
ə
lində cəmləndi. Hitlerin ən yaxın silahdaşları - Görinq, Himmler, Gebbels, Ley,
Ş
irax əsas dövlət vəzifələrini tutdular.
36. 30-cu illərdə Uzaq Şərqdə beynəlxalq münasibətlər.
kinci dünya müharibəsinin ərəfəsi Birinci dünya müharibəsinin ərəfəsindən fərq-
lənirdi. Dünya iqtisadi böhranı beynəlxalq münasibətləri kəskinləşdirdi və yeni
müharibə ocaqlarının yaranmasına gətirib çıxartdı. XX əsrin 30-cu illərində dövlət-
lərin yalnız kiçik bir qrupu müharibəyə can atırdı, dünya ictimaiyyətinin böyük
hissəsi isə müharibəni istəmirdi. Müharibə ocağını söndürmək imkanı var idi, lakin
bu dünya birliyinin birgə hərəkətini təşkil etmək qabiliyyətindən asılı idi. Birinci
dünya müharibəsi ərəfəsində olduğu kimi, nüfuz dairələrinin bölünməsi, xammal
mənbələri, istehlak bazarları uğrunda mübarizə məsələsi yenidən gündəmə gəldi.
Bu qədər çətinliklə yaradılan Versal-Vaşinqton sisteminin mövcudluğu təhlükə
qarşısında qaldı. Məğlub olmuş ölkələr və birinci dünya müharibəsindən sonra
özlərini istədikləri payı almamış hesab edənlər öz iddiaları haqqında bəyanatlar
verməyə başladılar. 1931-ci ilin payızında müharibəyə doğru ilk addımı Yaponiya
atdı.
Hələ 1927-ci ilin yayında general Tanakanın sədrliyi ilə keçirilən mülki və
hərbi məmurların nümayəndələrinin hərbi konfransında Yaponiyanın Çindəki si-
yasətinə dair gizli sənəd işlənilib hazırlandı. Tanaka memorandumu kimi məşhur
olan bu sənəd “Mancuriya və Monqolustanda siyasətin əsasları haqqında Memo-
randum” adı ilə imperatora göndərildi. Sonralar, 1929-cu ildə o, Çində dərc
olundu. Onda Yaponiya dərc edilmiş mətni təkzib etdi. Bu sənədin başlıca məzmu-
nunu Çinin birləşməsinə yol verilməməsi və onun müstəqillikdən məhrum edilməsi
təşkil edirdi. Sənəddə Çin və Monqolustanın şimal-şərq əyalətlərinin tutulmasının
zəruriliyi əsaslandırılırdı. Bu əyalətlər bütün Çinin və Asiyanın digər ölkələrinin
işğalı üçün plastdarm rolunu oynamalı idi. Memorandum Mancuriyada Rusiya ilə
müharibəni nəzərdə tuturdu.
69
Yapon sənayesinin inkişafı xarici bazarlardan asılı idi. Yaponiya öz məhsu-
lunun 30 faizindən çoxunu ixrac edirdi ki, bu da ona iş yerləri yaratmaq və zəruri
xammal idxal etmək imkanı verirdi. 20-ci illərin sonu-30-cu illərin əvvəllərində isə
bazarın daima mövcud olan məhdudluğuna xarici bazarın kəskin kiçilməsi əlavə
olundu. Dünya iqtisadi böhranı nəticəsində Yaponiyada işsizlər ordusu əmələ gəldi
və artdı. Sosial etirazın güclənməsi üçün real zəmin meydana çıxdı. Hakim siniflər
mövcud vəziyyətdən çıxış yolunu müharibədə görürdülər. qtisadi böhrandan ye-
ganə çıxış yolu kimi hərbi aksiyaların təbliğatı həyata keçirilirdi.
Yaponiyanın hərbi dairələri başa düşürdülər ki, onlar təkcə Rusiya ilə yox,
həm də ABŞ-la toqquşmalı olacaqlar. Çinlə xarici ticarət dövriyyəsində ABŞ ngil-
tərəni ötüb keçmiş və demək olar ki, Yaponiyaya çatmışdır. ABŞ Çində özünün si-
yasi nüfuzunu da gücləndirirdi. Onlar Çan Kayşiyə hakimiyyətini möhkəmlətmək-
də kömək edirdilər və 1927-ci ilin payızında Amerika müşavirlərinin onun höku-
mətində iştirakına dair gizli saziş bağlanmışdı. ngiltərə və ABŞ yapon ordusunun
və xüsusilə dəniz donanmasının güclənməsini diqqətlə izləyirdilər. 1930-cu il Lon-
don konfransında qəbul olunmuş “Dəniz qanununa” görə Yaponiya öz kreyserlə-
rinin tonnajını ABŞ və ngiltərənin kreyserlərinin tonnajının 70 faizinə qədər azal-
tmalı idi.
Yapon hərbi maşını müharibəyə hazırlaşmaqda davam edirdi və onu
Çindən başlamağı qərara aldı. 1931-ci il sentyabrın 18-i gecə yapon qoşunları hərbi
ə
məliyyatlara başladılar və 19-u səhəri artıq Mukdendə idilər. Onlar Çinin şimal-
şə
rq hissəsində şəhərləri bir-birinin ardınca işğal edirdilər. 1931-ci il sentyabrın 19-
da Millətlər Cəmiyyəti Şurasının iclasında Uzaq Şərqdəki hadisələr barədə Çin və
Yaponiya nümayəndələri məruzə etdilər. ki gün sonra Çin hökuməti Millətlər Cə-
miyyətinin baş katibinə yapon qoşunlarının hücumunu dayandırmaq üçün tədbirlər
görülməsi xahişi ilə müraciət etdi. 1931-ci ilin sentyabrın 30-da Millətlər Cəmiy-
yəti yapon təcavüzü məsələsini müzakirə edərək tərəfləri normal münasibətlər qur-
mağa çağırdı. Oktyabrın 24-də keçirilən növbəti müzakirələrdə Millətlər Cəmiyyəti
Yaponiyanın öz ordularını üç həftə müddətində Mancuriyadan çıxarılmasını nə-
zərdə tutan qətnamə layihəsini müzakirə etdi. Yaponiya bunun əleyhinə səs verdi.
Dostları ilə paylaş: |