70
Millətlər Cəmiyyəti Mancuriyadan yapon ordularının çıxarılmasına nail ola bilmə-
di. Belə olduqda Mancuriyaya təhqiqat komissiyası göndərmək qərara alındı.
37. Litton komissiyası. Yaponiyanın Millə tlə r Cə miyyə tində n çıxması.
Yapon hərbi maşını müharibəyə hazırlaşmaqda davam edirdi və onu Çindən
başlamağı qərara aldı. 1931-ci il sentyabrın 18-i gecə yapon qoşunları hərbi əmə-
liyyatlara başladılar və 19-u səhəri artıq Mukdendə idilər. Onlar Çinin şimal-şərq
hissəsində şəhərləri bir-birinin ardınca işğal edirdilər. 1931-ci il sentyabrın 19-da
Millətlər Cəmiyyəti Şurasının iclasında Uzaq Şərqdəki hadisələr barədə Çin və Ya-
poniya nümayəndələri məruzə etdilər. ki gün sonra Çin hökuməti Millətlər Cə-
miyyətinin baş katibinə yapon qoşunlarının hücumunu dayandırmaq üçün tədbirlər
görülməsi xahişi ilə müraciət etdi. 1931-ci ilin sentyabrın 30-da Millətlər Cəmiy-
yəti yapon təcavüzü məsələsini müzakirə edərək tərəfləri normal münasibətlər qur-
mağa çağırdı. Oktyabrın 24-də keçirilən növbəti müzakirələrdə Millətlər Cəmiyyəti
Yaponiyanın öz ordularını üç həftə müddətində Mancuriyadan çıxarılmasını nə-
zərdə tutan qətnamə layihəsini müzakirə etdi. Yaponiya bunun əleyhinə səs verdi.
Millətlər Cəmiyyəti Mancuriyadan yapon ordularının çıxarılmasına nail ola bilmə-
di. Belə olduqda Mancuriyaya təhqiqat komissiyası göndərmək qərara alındı.
Yalnız 1931-ci ilin dekabrında Millətlər Cəmiyyəti Hindistanın sabiq vitse-
kralı, ingilis lordu V. Littonun başçılığı ilə komissiya yaratdı. Onun tərkibinə ABŞ,
ngiltərə, Fransa, taliya və Almaniyanın nümayəndələri daxil oldular. 1932-ci ilin
yazında Litton komissiyası Çinə gəlib, fəaliyyətə başladı. Lakin Çində nüfuz uğ-
runda Yaponiya ilə rəqabət aparan Amerika kimi ngiltərə, Fransa, taliya və
Almaniya da təcavüzün qarşısını almaq üçün heç bir ölçü götürmədilər. ABŞ döv-
lət katibi Stimson hətta Çin və Yaponiya hökumətlərinə nota göndərib, Vaşinq-
tonun Çin torpağındakı hər hansı ərazi dəyişikliyini tanımadığını bildirdi. Lakin
bütün bunlar formal bəyanatlar idi. ngiltərəyə gəlincə isə onun hökuməti təkcə
işdə yox, həm də sözdə “açıq qapılar” prinsipinə dəstək verərək, xarici işlər naziri
71
Saymoneyin dili ilə bəyan etdi ki, Yaponiyaya münasibətdə ngiltərə yalnız dost-
luq, barışıq metodlarının tərəfdarıdır.
Tamamilə aydındır ki, Yaponiya qərb dövlətlərinin mövqeyini gözəl başa
düşdü və komissiyanın işinə məhəl qoymayaraq, fəal hərbi əməliyyatları davam
etdirirdi. Yaponiya qoşunları Çin hərbi dəmir yoluna yaxınlaşaraq, qatarlara hücum
etməyə, sovet qulluqçularını həbs eləməyə və yolun əmlakını mənimsəməyə baş-
ladılar. Sovet hökuməti hələ 1931-ci ilin dekabrında Yaponiyaya hücum etməmək
haqqında saziş imzalamağı təklif etmişdi. SSR Uzaq Şərqdə təhlükəni aradan qal-
dırmağa və özünün müharibəyə cəlb olunmasına yol verməməyə cəhd edərək, o,
Yaponiyaya Çin hərbi dəmir yolunu satın almağı da təklif etmişdi.
1932-ci ilin 2 oktyabrında Littonun komissiyası Millətlər Cəmiyyətinə
Ş
imal-Şərqi Çini Çinin suverenliyi altında saxlamağı təklif etdi. Yapon hökuməti
komissiyanın məruzəsini rədd etsə də Millətlər Cəmiyyəti onu qəbul etdi. 1933-cü
il fevralın 24-də Millətlər Cəmiyyəti Məclisi xüsusi qətnamə qəbul etdi. Burada
Ş
imal-Şərqi Çin haqqında məsələnin beynəlxalq sənədlər-Millətlər Cəmiyyətinin
Nizamnaməsi, Brian-Kelloq paktı və doqquz böyük dövlətin Vaşinqton müqaviləsi
ə
sasında tənzimlənməsi nəzərdə tutulurdu. Millətlər Cəmiyyəti yapon qoşunlarının
Ş
imal-Şərqi Çindən çıxarılmasını tələb etməklə yanaşı, “Yaponiyanın xüsusi ma-
raqlarını” da tanıdı. Bu qətnamədə Yaponiyaya qarşı hər hansı sanksiyanın tətbiq
olunması, yaxud onun təcavüzkar kimi Çindəki hərəkətlərinin qiymətləndirilməsi
barədə heç nə deyilmirdi. Buna cavab olaraq Yaponiya hökuməti 1933-cü il martın
27-də Millətlər Cəmiyyətindən çıxdığını bildirdi. Millətlər Cəmiyyətindən çıxmaq-
la Yaponiya bütün müqavilə və öhdəliklərdən özünü azad etdi. Millətlər Cəmiyyə-
tinə meydan oxuyaraq, Yaponiya Çinin dərinliklərinə soxulmaqla hərbi əməliyyat-
larını açıq-aşkar genişləndirməyə başladı. Beləliklə, Uzaq Şərqdə birinci, lakin so-
nuncu olmayan müharibə ocağı yarandı. Nizamnaməsində deyildiyi kimi, beynəl-
xalq münasibətlərin möhkəmləndirilməsi və təcavüzlə mübarizə üçün yaradılmış
Millətlər Cəmiyyəti nüfuzunu itirirdi.
Bu beynəlxalq təşkilatın nüfuzunu qaldırmaq məqsədilə Qərb ölkələrinin bir
sıra siyasi xadimlərində ora Sovet dövlətini dəvət etmək ideyası baş qaldırdı. Məhz
72
fransız diplomatiyasının təşəbüsü ilə Millətlər Cəmiyyətinin üzvü olan 30 dövlət
Sovet hökumətinə Cəmiyyətə daxil olmağı təklif edən teleqram göndərdi.
Cəmiyyətin üzvü olarsa, sülhün möhkəmləndirilməsinə və təcavüzlə mübarizəyə
daha çox kömək göstərə biləcəyini düşünən Sovet ttifaqı öz razılığını verdi. Eyni
zamanda Sovet hökuməti bildirdi ki, o, Cəmiyyətə yalnız bu təşkilatın Şurasında
SSR üçün daimi yer verildiyi halda daxil olacaqdır. 1934-cü ilin sentyabrın 18-də
SSR Millətlər Cəmiyyətinə daxil və Cəmiyyətin Şurasının daimi üzvü oldu. Sovet
nümayəndə heyətinin başçısı M. Litvinov dedi ki, Sovet ttifaqı özünün iştirakı və
razılığı olmadan qəbul edilmiş əvvəlki qərarlar üçün heç bir məsuliyyət daşımır.
38. 30-cu illə rdə beynə lxalq münasibə tlə rdə boğ azlar mə sə lə si.
XX əsrin 30-cu illərinin birinci yarısında taliyanın Aralıq dənizində fəallaş-
ması ilə bağlı beynəlxalq münasibətlərdə Qara dəniz boğazlarının əhəmiyyəti artdı.
1923-cü il 24 iyul tarixli Lozanna konvensiyası Türkiyənin suverenliyinə və müda-
fiəsinə zidd idi. Demək olar ki, bütün beynəlxalq konfranslarda türk nümayəndə
heyəti Lozanna konvensiyasına yenidən baxmaq barədə təkliflər irəli sürmüşdü.
30-cu illərdə Avropada beynəlxalq münasibətlər Türkiyənin xeyrinə cərəyan et-
məyə başladı. taliya Dodekanez adalarında hərbi bazalar yaratmışdı. Türkiyə bo-
ğ
azlar rejiminə yenidən baxılmasını tələb etdi. taliya-Həbəşistan müharibəsindən
sonra ngiltərə Türkiyə ilə yaxınlaşmaq üçün fürsət qazandı. 1935-ci ilin deka-
brında ngiltərə Türkiyə, Yunanıstan və Yuqoslaviya ilə saziş imzaladı. Sazişə görə
Aralıq dənizində taliya təcavüzü olacağı təqdirdə ngiltərə onları müdafiə edəcək-
dir. SSR Türkiyənin mövqeyini müdafiə edirdi. 1936-cı il aprelin 10-da türk höku-
məti Lozanna konvensiyasını imzalayan dövlətlərə məsələni yenidən müzakirə et-
mək üçün müraciət etdi. Türk hökuməti ngiltərə, SSR , Fransa, taliya, Rumıniya,
Yunanıstan, Yuqoslaviya, Bolqarıstan və Yaponiyadan müsbət cavab aldı. 1936-cı
il iyunun 22-dən iyulun 20-dək sveçrənin Montre şəhərində 9 dövlətin nümayən-
dələrinin iştirakı ilə konfrans keçirildi. Konfransda yalnız taliya nümayəndə heyəti
iştirak etmədi. Boğazların hərbsizləşdirilməsi məsələsi konfransda etiraz doğur-
madı. Dövlətlər türk təklifinə prinsipcə razı oldular. Lakin iki məsələ mübahisələr
doğurdu:
Dostları ilə paylaş: |