7
müqavilə bağladılar. Beləliklə, Osmanlı dövlətinin də iştirak etdiyi Dördlər ittifaqı
yarandı. 1915-ci il oktyabrın 14-də bolqar ordusu hərbi əməliyyatlara başladı.
5. Siyasi partiyaların müharibə yə münasibə ti.
Müharibə bütün siyasi qüvvələri sınağa çəkirdi. Onlardan bəziləri vətən
uğrunda xalqı, milləti birliyə çağırır, digərləri müharibədən öz mənafeləri üçün
istifadə etməyə çalışır, üçüncülər, "nə qələbə, nə məğlubiyyət şüarı altında" barış-
dırıcı, bitərəf mövqe tutur, dördüncülər isə sülh naminə hər cür müharibənin əley-
hinə çıxırdılar. Burjua partiyaları müxtəlif dəlillərlə müharibəyə haqq qazandırır,
ölkəni birləşməyə, daxili çəkişmələrə və qarşıdurmalara son qoymağa çağırırdılar.
Məsələn, Rusiyada müxalifətdə olan Kadetlər və Oktyabristlər partiyaları müxa-
lifətdən əl çəkərək hökümətləri ilə həmrəy olduqlarını elan etmişdilər. Onlar bil-
dirirdilər ki, "hazırda nə sağ, nə sol, nə hökumət və nə də cəmiyyət var, ancaq
vahid rus xalqı və onun ordusu var. Vəzifə vətəni qoruyub saxlamaqdan ibarət-
dir”. Hətta, onlar müharibə vaxtı yaratdıqları "Mütərəqqi blok" adlanan təşkilatın
proqramında "daxili əmin-amanlığı saxlamaq, millətlər və siniflər arasında ədavəti
aradan qaldırmaq, vətəndaşlıq sülhü bərqərar etməyi təmin etmək kimi» vəzifələr
irəli sürmüşdülər. Sosialist, sosial-demokratik və milli partiyalara gəldikdə, onların
müharibəyə münasibətləri bir mənalı deyildi. Bu məsələdə də onlar arasında fikir
ayrılığı var idi. Hələ müharibə başlamamışdan II nternasionalda birləşmiş sosialist
və sosial-demokratiya partiyaları müharibə əleyhinə çıxmışdılar. Müharibəyə mü-
nasibətdə V. Lenin başda olmaqla bolşeviklərin özünə məxsus taktikası var idi.
Onlar " mperialist müharibəsini vətəndaş müharibəsinə çevirmək", "Müharibədə
öz hökumətlərinin məğlubiyyətinə çalışmaq" şüarlarını irəli sürürdülər. Bunlarla
onlar millətin, xalqın birliyini parçalayır vətəndaş qarşıdurması şəraiti yaradırdılar.
Onların bu taktikası əslində milli birlikdən, vətəndaş sülhündən imtina etmək siya-
səti idi. Bu şüarlarla çıxış etməklə V.Lenin, bolşeviklər Rusiyada hakimiyyətə yi-
yələnmək, onu ələ almaq məqsədini güdürdülər. Hətta bunun üçün sosialist inqi-
labının yeni nəzəriyyəsini, Lenin nəzəriyyəsini yaratmışdılar. Məlumdur ki, Mar-
8
ks, Engels sosialist inqilabının bütün qabaqcıl kapitalist ölkələrində və ya onların
ə
ksəriyyətində eyni zamanda qələbə çalacağı müddəasını irəli sürmüşdülər. V. Le-
nin 1915-cı ildə kapitalizmin inkişafının yeni mərhələsində bu müddəanın tələblərə
cavab vermədiyi fikrini irəli sürdü. O, göstərdi ki, sosializm Avropanın qabaqcıl
ölkələrində eyni zamanda qalib gələ bilməz, onun əvvəlcə ayrılıqda götürülmüş bir
və ya bir neçə ölkədə qələbəsi mümkündür. Marks və Engelsdən, II nternasional
liderlərindən və onların həmfikirlərindən fərqli olaraq V.Lenin belə nəticəyə gəldi
ki, sosializm təkcə ən çox inkişaf etmiş kapitalizm ölkəsində deyil, kapitalizmin
inkişaf səviyyəsi aşağı olan Rusiyada da qələbə çala bilər.
Milli burjua və sosialist partiyaları da müharibəyə öz münasibətlərini bildir-
mişdilər. Onların əksəriyyəti "Vahid Rusiya" naminə müharibəyə tərəfdar çıxır,
"Vətəni müdafiə" şüarı altında öz hökumətlərinin müharibədə qələbəsini təbliğ
edirdilər. Məsələn, başda S. Petlyura olmaqla Ukrayna sosial-demokratları və baş-
da N. Jordaniya olmaqla gürcü menşevikləri Rusiyanın müharibə siyasətinə tərəf-
dar çıxmışdılar. Rus imperiyasına nökərçilik edən və ona öz xilaskarı kimi baxan
erməni "Daşnaksütyun" partiyası da müharibədən "Böyük Ermənistan" uğrunda
mübarizə üçün istifadə etmək məqsədini güdürdü. Daşnaklar Qafqaz cəbhəsində
Rusiyaya arxalanaraq türklərə qarşı təxribat, xəyanətliklər təşkil etmişdilər. Hələ
müharibənin başlanğıcında erməni milli burosu çarizm ilə könüllü erməni dəstələri
yaratmaq barədə razılığa gəlmişdi. Cənubi Qafqaz canişini Voronsov-Daşkovun
Tiflisdə doktor Zafriyan, yepiskop Mesrop, S. Arutyunov və A.Xatisovla apardığı
danışıqlar zamanı türklərə qarşı hərəsi 400 nəfərdən ibarət 4 könüllü erməni dru-
jinası yaratmaq razılaşdırılmışdı. 1915-ci ilin yanvarında isə Vardanın və Avçar-
yanın başçılığı ilə əlavə 2 yeni drujina təşkil edilmişdi. 1914-cü ilin payızından
1915-ci ilin sonuna kimi "Daşnaksütyun" partiyası tərəfindən 10 min nəfərdən çox
könüllü səfərbər edilərək türklərə qarşı müharibəyə göndərilmişdi. Ermənilər 1915-
ci ilin əvvəllərində Zeytun, Diyarbəkir, Ərzincan, Bitlis, Van, Muş və Samsun
bölgələrində minlərlə şəhər və kəndi dağıdıb yandırmış, əhalisini isə vəhşicəsinə
qətlə yetirilmişdilər. 1915-ci ilin aprelində Vanda Türkiyə təbəəli ermənilər qiyam
təşkil etmişdilər. Hətta, qiyamçılar rusların himayəsi altında erməni hökuməti
9
təşkil etmişdilər. Tezliklə erməni qiyamları bütün Şərqi Anadolunu bürümüşdü.
Yüz minlərlə türk əhalisi vəhşicəsinə əzabla məhv edilmişdi. Bunlara cavab olaraq
Osmanlı hökuməti tədbirlər görməyə ermənilərin hərbi xidmətə cəlb etməməyə,
erməni komitə mərkəzlərini ləğv etməyə, onların başçılarını həbs etməyə başladı.
1915-ci il aprelin 24-də stanbulda 2345 nəfər erməni həbs olundu. ndi ermənilər
bu günü - 24 apreli qondarma erməni soyqırımı kimi qeyd edirlər və bunun digər
ölkələr tərəfindən tanınması üçün dəri və qabıqdan çıxırlar. Erməni təxribat və
qətllərinin qarşısını almaq məqsədilə Türkiyə dövləti onları (erməniləri) cənub-
qərb vilayətlərinə, Mesopotamiyaya köçürməyə başladı. Ermənilərin təqsiri
üzündən həyata keçirilən köçürülmə zamanı hesablamalara görə, bir neçə yüz min
(300min) erməni tələf olmuşdu. Bu rəqəm indi ermənilər tərəfindən iki milyona
çatdırılmışdır. "Müsavat" dünya müharibəsi əleyhinə olmuş, müharibədə Rusiyanın
məğlubiyyətinə tərəfdar çıxmışdı. Onun lideri M.Ə.Rəsulzadə bildirmişdi ki, çari-
zm Rusiyada yaşayan qeyri-rus xalqları üçün jandarm rolunu oynayır. O,
müharibədə ölümə məhkumdur.
6. Birinci dünya müharibə si dövründə Uzaq Şə rqdə beynə lxalq münasi-
bə tlə r.
Avropadakı müharibədən Uzaq Şərqdə 1914-cü il avqustun 23-də Almaniyaya
müharibə elan etmiş Yaponiya istifadə etdi. Tokionun böyük işğalçılıq planları var
idi. Avropanın böyük dövlətlərinin Uzaq Şərqdən çıxdığını görən Yaponiya Çin
və Sakit okean hövzəsində öz hökmranlığını qurmaq üçün fürsətdən istifadə etdi.
Yapon imperialistləri vəziyyəti tezliklə qiymətləndirməyi bacardılar. Belə bir,
şə
raitdə Yaponiya Uzaq Şərqə müdaxiləsini genişləndirmək üçün daha geniş imkan
qazanmış olurdu. 1914-cü ilin avqustun 15-də Yaponiya hökuməti qısаmüddətli
diplomatik danışıqlardan sonra Аlmaniyaya ultimatum verdi. Ultimatumda tələb
edilirdi ki, Аlmaniya heç bir şərt və kompensasiya irəli sürmədən Tzyançyojоu li-
mаnını yaponlara qaytarsın. Cavaba 8 gün vaxt verilmişdi. Yaponiya hökuməti
elan edirdi ki, bu «dostcasına təklif» Şərqi Аsiyada sülhün möhkəmlənməsinə
xidmət edir, Yaponiya heç bir ərazi iddiasında deyildir. Аlmaniya ultimatuma ca-
vab vermədi. Оnda 1914-cü ilin avqustun 23-də Yaponiya Аlmaniyaya müharibə
Dostları ilə paylaş: |