19
qalan ordu hissələrini Krımda Vrangelə verib xaricə qaçdı. Şimalda vaxtaşırı Pet-
roqrada hücumlar edən Yudeniç məğlub oldu. 1920-ci ildə Arxangelsk və Murma-
nsk azad edildi. 1920-ci ilin sonlarında Qırmızı ordu Krımda böyük uğur qazandı.
Noyabrda Vrangelin ordusu darmadağın edildi və Krım azad olundu.
11. 1920-ci il Sovet-Polyak müharibəsi.
Polşa ilə sülh müqaviləsi bağlamaq üçün bütün cəhdlərə baxmayaraq, iki öl-
kə arasındakı münasibətlər müharibəyə səbəb oldu. Rusiya ilə müharibəyə Polşanı
qərb dövlətlərinin hakim dairələri təhrik edirdilər, Polşa rəhbərliyi özü də bunu
istəyirdi. 1920-ci il aprelin 10-da Polşa hökuməti Sovet Rusiyasının nümayəndələri
ilə danışıqlara razılaşdı və bu danışıqlar da Polşanın barışmaz mövqeyi nəticəsində
pozuldu. Polyak qoşunları sərhəddə cəmləşmişdi və aprelin 25-də onlar Belorusiya
istiqamətində hücuma başladılar. Polşanın baş naziri Y. Pilsudski Ukraynanı işğal
etmək arzusunu açıqca bildirdi. Elə həmin günlərdə ağ qoşunların qalıqları ilə
Krımdan general Vrangel hücuma başladı. Qırmızı ordu üçün çətin vəziyyət yaran-
dı. Polyak ordusunun hücumunun qarşısını alan sovet qoşunları əks hücuma keçib,
Varşavaya doğru irəliləməyə başladılar. ngiltərə və Fransadan kömək və dəstək
alan Polşa sülh danışıqlarından imtina edirdi.
Hələ1919-cu ilin dekabrında ngiltərənin xarici işlər naziri C. Kerzonun Pol-
ş
a ilə Sovet Rusiyası arasındakı sərhəd xətti haqqında təklifi dərc olunmuşdu. Lon-
don ultimativ tonda Qırmızı ordunun hücumunu dayandırıb, sərhədin həmin xətt
boyunca müəyyənləşdirilməsinə razılaşmağı tələb etdi. Sovet hökuməti dərhal barı-
ş
ıq bağlamağa və sülh danışıqlarına başlamağa hazır olduğunu bəyan etdi. Amma
polyak tərəfi danışıqları ləngidirdi. Polşa müharibəni davam etdirirdi və hətta So-
vet Rusiyası sərhəd haqqında “Kerzon xətti” üzrə sülh imzalamağa razı olduğunu
bildirəndə də Polşa tərəfi yeni hücum cəhdləri etdi.
1920-ci ilin avqustunda Pilsudskinin qoşunları hücuma keçib, Qırmızı ordu-
nu geri çəkilməyə məcbur etdi. Polşa hakim dairələrinin müqavimətinə baxmaya-
raq, Sovet hökuməti sovet-polyak münaqişəsinin sülh yolu ilə həll olunmasına nail
olmağa çalışırdı. Sovet tərəfinin cəhdləri nəticəsiz qalmadı. 1920-ci il oktyabrın
12-də Polşa ilə Sovet Rusiyası arasında barışıq imzalandı, 1921-ci il martın 18-də
20
isə sülh bağlandı. Hərbi əməliyyatların tezliklə dayandırılması məqsədilə Rusiya
ümumi sərhədi Kerzonun təklif etdiyi xəttdən şərqdə müəyyənləşdirməyə razılaşdı.
Qərbi Ukrayna və Qərbi Belorusiya Polşaya keçdi. Bu bir sıra səbəblər üzündən
baş verdi. Onlardan qərb dövlətlərinin Pilsudskiyə göstərdikləri böyük köməyi
(həm hərbi, həm də maddi), Antanta ölkələrinin Polşaya “bolşevik təhlükəsi” barə-
də durmadan təbliğat aparmasını göstərmək olar. Bolşeviklərin cəbhələrdəki qələ-
bələrinə şübhə etməyən xarici müdaxiləçilər də çəkilib öz ölkələrinə getdilər. Yal-
nız yaponlar Uzaq Şərqdə 1922-ci ilə kimi dayandılar. Uzaq Şərq Respublikasına
daxil olan Qırmızı ordu ağqvardiyaçıların qoşunları üzərində bir sıra qələbələr qa-
zandı. 1922-ci ilin noyabrında Uzaq Şərq Respublikasının Sovet Rusiyası ilə ye-
nidən birləşməsi elan olundu.
12. Azə rbaycan nümayə ndə lə rinin Paris sülh konfransında iş tirakı.
Azərbaycan xalqının milli mənafeyinə uyğun xarici siyasət yeritmək, mürək-
kəb beynəlxalq vəziyyətdə Azərbaycanla qonşu dövlətlər arasında mehriban
münasibətlər yaratmaq, onu dünya birliyinin bərabərhüquqlu üzvünə çevirmək
Azərbaycan diplomatiyasının başlıca məqsədi idi. Hökumət çoxsaylı çətinliklərlə
bağlı olan daxili problemləri həll etməyə çalışdığı bir vaxtda Azərbaycan diplo-
matları Parisdə toplanmış qalib dövlətlər tərəfindən tanınmaq və kömək əldə etmək
üçün ağır mübarizə aparırdılar. Azərbaycan parlamenti Paris sülh konfransında
iştirak etmək üçün Ə.M.Topçubaşov - sədr, M.H.Hacınski – sədrin müavini,
nümayəndə heyətinin üzvləri Ə.Şeyxülislamov, Ə.Ağayev və müşavirlər M.
Məhərrəmov və C.Hacıbəyov olmaqla nümayəndə heyətini təsdiq etmişdi. "Av-
ropanın sivil dövlətləri və ABŞ-ın ictimai fikrini onların işgüzar dairələri ilə
ticarət əlaqələri yaradılmasına ən çox kömək edən istiqamətə hazırlamaq"
üçün Azərbaycan nümayəndə heyətinə əlavə səlahiyyətlər verilmişdi. 1919-cu il
yanvarın 18-də həmin nümayəndə heyəti stanbula yola düşdü. Burada onlar
1919-cu il yanvarın 20- də Parisə getmək üçün viza almalı idilər. Lakin stanbula
gəldikdən sonra nümayəndə heyəti 1919-cu ilin aprelinə qədər burada ləngidi,
çünki müttəfıq qoşunlarının komandanlığı hər vasitəyə əl atıb onun Paris sülh
konfransında iştirakına mane olurdu. Nümayəndə heyətinin başçısı Əli Mərdan
21
bəy Topçubaşovun stanbuldan göndərdiyi məlumatlar onun Parisə getməyə viza
almaq üçün böyük əmək sərf etdiyini sübut edirdi. Yalnız mayın ortalarında
Azərbaycan diplomatları Fransaya gələ bildilər, bu da onların qarşısında du-
ran məsələlərin həllinə köməyi təmin etmək üçün lazımi hazırlıq işləri görmə-
lərinə imkan vermədi. Lakin artıq 1919-cu il mayın 28-də Azərbaycan nü-
mayəndə heyəti ABŞ prezidenti V.Vilsonla görüşə bildi. Görüşün nəticələri
çox da ümidverici deyildi. ABŞ prezidenti qeyd etmişdi ki, dünyanın kiçik əra-
zilərə parçalanmasını Sülh Konfransı istəmir və Azərbaycan məsələsinə Rusiya
məsələsi həll olunduqdan sonra baxıla bilər. Eyni zamanda V.Vilson Azərbaycan
nümayəndə heyətini əmin etmişdi ki, "...bundan sonra Azərbaycan xalqı öz
azadlıq və müstəqilliyini qoruyub saxlamaq kimi müqəddəs işində böyük Ameri-
kanın kömək və yardımını alacaqdır". O, azərbaycanlılara Cənubi Qafqaz
xalqlarının konfederasiyası ideyasını müzakirə etməyi məsləhət görmüş və de-
mişdi ki, konfederasiya Millətlər Cəmiyyətinin himayəsinə veriləcək ölkə kimi
böyük dövlətlərdən birinin himayəçiliyinə ümid edə bilər. Azərbaycan nümayəndə
heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşov Paris Sülh Konfransına təqdim edilmiş me-
morandumun surətini ABŞ prezidenti V.Vilsona təqdim etmişdi. Sənəd xüsusi
xəritəli vərəqdə sərhədləri göstərilməklə Qafqaz Azərbaycanının mustəqil-
liyinə; iqtisadi xəritə ilə birlikdə Azərbaycanın iqtisadi vəziyyəti və maliyyəsinə;
etnoqrafik xəritə və diaqramlarla birlikdə Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibinə
dair 3 maddədən ibarət idi. Paris konfransının iştirakçılarını respublikadakı si-
yasi vəziyyətlə tanış etmək üçün Azərbaycan nümayəndə heyəti böyük işlər
görmüş, məsələn, 1919-cu il mayın 23-ü ngiltərə nümayəndəsi A.Mallet və
ABŞ nümayəndəsi K.Morgentau ilə görüşlər keçirmişdi. Paris Sülh Konfran-
sında keçmiş Rusiya imperiyası ərazisində yaranmış bütün müstəqil dövlətlərin
nümayəndələri iştirak edirdilər. Bu konfransın gedişində onlar görüşlər keçirir və
öz müşahidələri barədə fikir mübadiləsi aparırdılar. Bəzi məsələlər üzrə onlar
eyni tələblərlə çıxış edirdilər. 1919- cu il iyunun 13- də V.Vilson, D.Lloyd Corc,
J.Klemanso. V.Orlando və baron Makinonun imzası ilə Rusiya ərazisində ad-
miral Kolçakın ali hakimiyyətinin qismən tanınmasına dair sənəd dərc olun-
Dostları ilə paylaş: |