318
iştirakların toplam həcmi isə bankın xüsusi vəsaitlərinin 60%-i ilə
məhdudlaşdırılmışdır.
Maliyyə sektorunda dünya standartlarına uyğun hüquqi,
idarə və audit bazisinin yaradılması və yaxşılaşdırılması
istiqamətində 2000-ci ilin dekabrında Dünya Bankı ilə 777,8
milyon dollarlıq Maliyyə sektoruna uyğunluq krediti müqaviləsi
imzalanmışdır. Bu kredit daxilində 393 milyon dollar həjmindəki
hissə istifadə edilmiş, 385 milyon dollar həjmindəki 2-ji hissə isə
Proqramın məqsədinə uyğun olaraq Maliyyə və dövlət sektoruna
uyğunluq kreditinə daxil edilmişdir. 2001-ci ilin iyulunda Dünya
Bankı ilə Maliyyə və dövlət sektorunda həyata keçiriləjək orta
müddətli reforma proqramlarının dəstəklənməsi məqsədilə jəmi
1,1 milyard dollarlıq PFPSAL I kredit müqaviləsi imzalanmışdır.
2000-ci il noyabr və 2001-ci il fevral böhranları və bank
sektorunun zəif yönləri
Türkiyə iqtisadiyyatında ilk böyük böhran 1994-cü ildə baş
vermişdir. 1994-cü il böhranında 3 bank təsfiyə müddətinə
alınmışdır. 1994-cü il böhranının mənfi nəticələri qısa müddətdə
aradan qaldırılmış, sektorda 1995-ci ildən sonra dollar baxımından
ortalama 18% artma müşahidə edilmişdir. Bu müddətdə Uzaq Şərq
və Rusiya böhranları ilə 1999-cu ildə baş verən zəlzələ səbəbilə,
Türkiyə iqtisadiyyatındakı ciddi daralma bank sisteminə də mənfi
təsir göstərmişdir.
2000-ci ilin əvvəlində qüvvəyə minən inkişaf proqramı
daxilində güclü maliyyə siyasəti tətbiq edilməyə başlanmış və
struktur reformaları həyata keçirilmişdir. nflyasiya ehtimalını
azaltmaq üçün valyuta kursları hədəflənən inflyasiyaya görə
müəyyən edilərək əvvəlcədən açıqlanması, xarici valyutanı TL-nə
nəzərən daha jəlbediji etmişdir. Bu çərçivədə bankların bir hissəsi
mənbələrini qısa müddətli valyuta ilə, məsrəflərini uzun müddətli
TL cinsindən inkişaf etdirməyə başlamışdır. 2000-ci ildə bank
sektorunun aktivində də müəyyən bir dəyişiklik müşahidə
edilmişdir. Kreditlərin aktivlərə nisbətində əsaslı bir artım olmuş,
likvidliyi yüksək olan qiymətli kağızlar portfelinin jəmi aktivlər
319
içində nisbəti azalmışdır. Xüsusilə istehlak kreditlərində əvvəlki
ilə görə 4 dəfə artım olmuşdur. Kreditlərdə nəzərə çarpan
dəyişiklik xariji valyuta jinsindən kreditlərdəki artımın məhdud
olması, TL cinsindən kreditlərin isə əsaslı surətdə artmasıdır.
Aktiv və passivin quruluşundakı dəyişikliklərin nətijəsində 2000-ji
ildə bank sektoru, likvidlik və faiz risklərinə qarşı daha təsirli bir
vəziyyətə gəlmişdir. Bank sektornun bazar risklərinə qarşı
reaksiyasının daha da artdığı şəraitdə noyabr 2000-ji ildə baş verən
böhran nətijəsində faiz nisbətinin çox artması xüsususilə yüksək
borjlanma ehtiyajında olan dövlət bankları ilə EƏSF nəzdindəki
bankların strukturlarını tamamilə pozmuşdur. Noyabr böhranından
sonra görülən tədbirlər və BVF-dan alınan 7,5 milyard dollar
həjmindəki əlavə rezerv, bazardakı dalğalanmaları qismən aradan
qaldırmışdır.
Mərkəzi Bankın valyuta rezervləri artmış və faiz nisbətləri
azalmışdır. Anjaq 2001-ci ilin fevralında xəzinə tenderindən
ə
vvəlki prezident və baş nazirin müavini arasındakı münaqişə,
tətbiq edilən proqrama və kurs siyasətinə olan inamın tamamilə
itməsinə səbəb olmuş və valyuta tələbi artmışdır. Mərkəzi Bank
yüksək səviyyədəki bu valyuta tələbinə qarşı likvidliyə nəzarət
etməyə çalışmış, anjaq ortaya çıxan likvidlik problemi xüsusilə
dövlət banklarının yüksək ölçüdə günlük likvidlik ehtiyajları
səbəbi ilə ödəmələr sisteminin bağlanmasına səbəb olmuşdur. Bu
şə
raitdə tətbiq edilən sabit valyuta kurs sistemi 21.2.2001-ci ildə
buraxılaraq TL dalğalanmaları sabit buraxılmışdır.
Bu dəyişmələr nətijəsində bank sektorunda mövjud olan
problemlər daha da artmışdır. Noyabr böhranında kurs riskindən
mənbəyini götürən itkilərlə üzləşən bank sisteminin balans
sisteminə bu dəyişmə mənfi təsir göstərir. Böhran müddətində
nisbətlərindəki sürətli artım fond məsrəflərini yüksəltmək və
qiymətli kağızlar portfelinin bazar dəyərini azaltmaq sürəti ilə
bankın balansını pozmuşdur. Faizlərdəki hədsiz artım, qısa
müddətli fond tələbi vajib statusda olan dövlət və fond banklarının
jiddi zərərlərlə qarşılaşmasına səbəb olmuşdur. Likvid olan özəl və
320
xariji bankların faizlərinin yüksəlməsi ilə qarşılaşdığı fond
məsrəfləri isə məhdud qalmışdır. Böhran vəziyyətində dövlət
bankları TL-nin dəyər itkisindən təsirlənməmiş, özəl banklar isə
kurs riskinə görə problemlərlə üzləşmişdilər. Baş verən böhranlar
real sektorda ciddi bir daralmaya səbəb olmuşdur. Böhran vəziyyə-
tində qısa müddətli faizlərlə yanaşı dövlət daxili borjlanma sənəd-
lərinin 2-ji bazar faiz nisbətlərinin də artması ilə bankların qiymətli
kağızlar portfelinin bazar dəyəri azalmışdır. Sektordakı zəiflik və
EƏSF-nun dövr etdikləri dövlət maliyyəsinin üzərinə götürəjəyi
zərərlərin artmasına səbəb olmuşdur. Artan fond ehtiyacı, dövlət
banklarını və EƏSF nəzdindəki bankları daha çox fond cəlb etmə-
yə vadar etmişdir. Bu vəziyyət bankları likvidlik və faiz risklərinə
qarşı müdafiəsiz etmişdir.
Dövlətdaxili borjlanma sənədlərinin əmanət banklarının jəmi
aktivlər içindəki payındakı artım, özəl sektora verilən kreditlərin
cəmi aktivlər içindəki payındakı azalma, bankların real iqtisadiy-
yatı yetərli ölçüdə dəstəklənməməsi ilə yaratmışdır. Yüksək in-
flyasiya və qeri-müəyyənliklər, ehtiyat sahiblərini qısa müddətə
yönəltmiş, bankların vəsait və öhdəlikləri arasındakı müddət uy-
ğ
unsuzluğunu artırmışdır. Yüksək inflyasiya və sürətlə artan borc
ehtiyatı nətijəsində TL-nə olan etibarın zəifləməsi, pul dövriyyəsi
də sürətləndirilmişdir. Valyuta tavdiat hesablarının (reno daxil) cə-
mi əmanətlər içindəki payı, 1990-cı ildə 27%-dən 1999-cu ildə
44%-ə yüksəlmişdir. Bankların xarici valyuta cinsindən borclana-
raq, ya da valyuta ehtiyatı toplayaraq Dövlət daxili borclama sə-
nədləri olmaqla TL cinsindən aktiv tutmaları, açıq mövqelərini
yüksəltmişdir. Bundan başqa bankların yüksək faizli dövlət qiy-
mətlilərinin xariji mənbələrlə təmin etmələri bankları kurs riskinə
qarşı dayanıqlı vəziyyətə gətirmişdir. Maliyyə sektorunda ortaya
çıxan bu quruluş, böhranların dərinləşməsinə səbəb olmuş və tət-
biq edilən proqramların müvəffəqiyyətinə mane olmuşdur.
Noyabr və fevral böhranları Türkiyədə bank sektorunun zəif
olduğunu bir daha təstiqləmişdir. Sektorda ortaya çıxan böhranda
ə
n vacib faktor, son illərdə baş verən iqtisadi dayanıqsızlıqdır.
Dostları ilə paylaş: |