321
1990-cı ildə baş verən yüksək inflyasiya, böyümə sürətindəki dal-
ğ
alanmalar və sərmaye hərəkətlərinin qırılan strukturu qeyri-
müəyyənlikləri artmış, iqtisadi fəaliyyətləri qısa müddətli vəziyyə-
tə gətirmiş və pul dövriyyəsini artırmışdır. Dövlət büdcəsi kəsirlə-
rinə görə banklar real iqtisadiyyata mənbələr verməkdən uzaqlaş-
mış və dövlət kəsirlərini maliyyələşdirməyə istiqamətlənmişdir.
Yüksək real faizlərin ortaya çıxardığı orbitraj, bank sektorunun öl-
kə xaricindən borclanaraq dövlət kəsirlərini maliyyələşdirməsinə
şə
rait yaratmışdır. Dövlət daxili borjlanma ilində 10% ikən böh-
randan qabaq 30%-ə qalxmışdır.
Dövlət daxili borclanma sənədlərinə şamil edən vergi gü-
zəştləri, qarşılıqlar və disponibilitəylə bağlı qanuni tənzimləmələr-
də bankların sənəd portfellərindəki artmaya təsir etmişdir.
Dövlət banklarının vəzifə məsrəflərinin ödənməməsi, əsas
funksiyalardan əlavə verilən vəzifələr və idarəetmədəki zəiflik nə-
ticəsində dövlət banklarının strukturu əsaslı şəkildə pozulmuşdur.
Bu bankların öz ehtiyajlarını yüksək məsrəflə bazardan əldə etmə-
ləri, həm məsrəflərin artmasını və həm də sistemdə dayanıqsızlığın
yaranmasına səbəb olmuşdur. Dövlət bankları, bank əməliyyatları-
nı lazımınca yerinə yetirə bilmirdi. Dövlət banklarında Türkiyədə-
ki əmanətin 40%-i birləşərkən, kreditlər içindəki nisbət 25% düş-
müşdür. Bank sistemi bu dəyişikliklər qarşısında likvidlik, faiz və
kurs risklərinə qarşı dayanıqsız vəziyyətə düşmüşdür. 1990-cı illə-
rin 2-ci yarısında dövlət borjlarının maliyyələşməsini asanlaşdır-
mağı nəzərdə tutan makroiqtisadi siyasətlər, sektorun bu riskli və-
ziyyətdən çıxmasını və idarə edilməni 2-ci plana salmışdır. Əma-
nət sığorta sistemindən mənbələnən problemlər ilə nəzarət və audit
təşkilatlarının idarə və maliyyə xassəsinə sahib olmaması da, riskin
idarə edilməsindəki çətinlikləri artırmışdır. Qısaja onu demək olar
ki, Türkiyədə bank sektorunda xüsusi vəsaitlər yetərli deyildir,
kiçik ölçülü və hissəli bank strukturu sektorda hakimdir, dövlət
banklarının sistemdəki payı yüksəkdir. Aktivin keyfiyyəti aşağıdır.
Bazar risklərinə qarşı təsirli reaksiya vardır və qırıq struktur
(müddət uyğunsuzluğu, açıq mövqe) sektorda hakimdir. Bundan
322
başqa türk bank sistemində audit yetərli deyil və riskin idarə
edilməsi fəaliyyətləri aktiv deyil.
TÜRK YƏN N BANK S STEM NDƏ APARILAN
SLAHATLAR. Dövrümüzün iqtisadiyyatının şərhində diqqəti
cəlb edən başlıca xüsusiyyət iqtisadiyyatın bütün istiqamətlərində
qarşıya çıxan qloballaşma prosesidir. Bu proses iqtisad dünyasında
maliyyə bazarları vasitəsilə bir inteqrasiya hadisəsini ortaya
çıxarmaqdadır və bu çərçivədə beynəlxalq sərmayə axını dünya
iqtisadiyyatmda gözə çarpan ən əhəmiyyətli cəhətlərdəndir.
Maliyyə bazarında, şübhəsiz, mərkəzi banklar və kommer-
siya bankları ən əhəmiyyətli maliyyə qurumu olaraq diqqəti çək-
məkdədir. Xüsusilə, informasiya texnologiyalarının getdikcə yayıl-
dığı və xəbərləşmə imkanlarının inkişafı nəticəsində müasir dövrdə
ticarət banklan ənənəvi borc vermə, əmanət və yığım xidmətlərini
inkişaf etdirərək, maliyyə sistemində daha da güclənməkdədir. Bir
tərəfdən, kredit vermək, digər tərəfdən isə əsrin texniki imkanları
ilə daha hazırlıqlı bir hala gələn banklar göstərdikləri xidmətin
keyfiyyəti və həcmi ilə dünya iqtisadiyyatında əhəmiyyətli yerini
saxlamaqdadır.
2002-ci ildən başlayaraq, Türkiyə iqtisadiyyatında milli
hasilatda artım müşahidə olundu və üç ildə orta hesabla 7,5%,
2005-ci ildə isə 7,6% artım əldə edildi ki, bu da Türkiyə iqtisadiy-
yatmın məhsuldarhq göstəricisidir, bu müsbət dəyişikliklər möv-
cud vəziyyət baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.
Vergilərin ödənilməsindəki müsbət dəyişikliklər, xərcə ciddi
nəzarət, dövlət sektorunun borca olan ehtiyacını iki ədədli
rəqəmdən 6%-lik səviyyəyə enməsini təmin etmiş, dovlət maliyyə
tarazlılığında yaranan bu müsbət dəyişiklik dövlət sektorunun borc
yığımının ÜDM-ə nisbətən azalmasına səbəb olmuş, yəni 106%-
dən 77%-ə enmişdir.
Türkiyə iqtisadiyyatı 2004-2005-ci illərdə tamamilə yeni bir
inkişaf mərhələsinə daxil olmuş və bu, maliyyə sektoruna da əhə-
miyyətli təsir göstərmişdir.
323
Türkiyənin bank sektorundakı müsbət dəyişikliklərlə yanaşı
onun cari əməliyyat kəsirinin, dalğalı məzənnə rejiminin tətbiqi,
maliyyə quruluşundakı aşağı həcmdə olan xarici valyuta
pozisiyaları diqqəti cəlb etməkdədir.
Türkiyə bank sektoruna təsir edən makroiqtisadi amillər,
yəni yüksək böyümə hədləri və dezinfilyasiya, azalan faiz həddi və
gəlirlər, artan istehlak cari əməliyyatların kəsiri və dalğalı
məzənnə rejiminin tətbiqindən ibarətdir. Mərkəzi bankın tətbiq
etdiyi pul siyasəti, maliyyə sisteminin səmərəliliyinin artınlmasına
yönəldilən təd birlər və ölkənin Avropa Birliyinə üzvlük yolunda
göstərdiyi cəhdlər bu iqtisadi yüksəlişin əsas təməlləridir.
Türkiyə iqtisadiyyatnın bu inkişafı və inflyasiya həddinin
ikirəqəmli səviyyədən birrəqəmli səviyyəyə enməsi Türkiyənin
maliyyə sisteminin, o, cümlədən bank sektorunun da məhsuldarlı-
ğ
ının artmasına şərait yaratmışdır. Bank sistemi Türkiyə maliyyə
sisteminin ən böyük hissəsi olmaqla, maliyyə kapitalının 51,3 fai-
zini özündə cəmləmişdir. Maliyyə sistemində banklarla yanaşı, sı-
ğ
orta və digər maliyyə qurumları da inkişaf etməkdədir. Lakin bu
inkişaf digər ölkələrlə müqayisədə olduqca aşağı səviyyədədir və
gələcəkdə inkişaf etməsinə ümid edilir.
Mülkiyyət formasından asılı olaraq, banklarm aktiv böyüklü-
yü 1-ci cədvəldəki kimi səciyyələnir.
Aktivlərin böyüklüyü baxımından ilk sırada 59,7%-lik payı
ilə özəl banklar nəzarəti öz əlində saxlamaqdadır. Xarici
banklardan 6-sı Türkiyədə qurulan xarici bank, 7-si isə şöbə
statusunda fəaliyyət göstərir.
Hər şeydən əvvəl, bank sahəsində aparılan yenidənqurma və
iqtisadi sağlamlaşma sayəsində Türkiyənin bank sektoru
böyüməkdədir. 2001-ci ildə 120 milyard ABŞ dolları səviyyəsində
olan məcmu kapital 2005-ci ildə 295,6 milyard ABŞ dollan
səviyyəsinə qalxmış, kredit portfeli isə müvafıq dövrdə 23 milyard
ABŞ dollarından 80 milyard ABŞ dollanna çatmışdır. 2001-ci ili
6,4 milyard ABŞ dollan məbləğində ziyanla başa vuran Türkiyə
bank sistemi 2004-cu ildə 4,5 milyard ABŞ dollan məbləğində
Dostları ilə paylaş: |