Microsoft Word bvkm-xopks docx

 

342

konstitusiyanın  vəziyyəti  arabir  deklarativ  (rəsmi)  xüsusiyyət 

daşıyırdı. 

Kredit-pul təsərrüfat islahatını keçirmək üçün  “neytral” xa-

rici  müşavirlərin  dəvət  edilmə  təşəbbüsü  uğursuz  oldu.  1911-ci 

ildə  rana Morqan Şusterin başçılığı ilə Amerika ekspertlər dəstəsi 

gəlmişdir;  onun  1916-cı    ildə  istefasından  sonra  kredit-maliyyə 

idarələrində,  ölkəyə  zorla  son  dərəcə  ağır  şərtlərlə  saziş  qəbul 

etdirmiş  ingilis  təlimatçıları  rəhbərlik  edirdi,  həmin  sazişə  əsasən 

ingilis məmuru  ran hökumətinin baş maliyyə müfəttişinin  funksi-

yalarını  yerinə  yetirirdi;  1921-ci  ildə  ngiltərə  -  ran  sazişi  ləğv 

edilmişdir. 

Eyni  zamanda  randa  müstəmləkə  əsasları  qorunub  saxlanı-

lırdı.  1907-ci  ildə  ngiltərə  ilə  Rusiya  arasında  bağlanmış  sazişə 

ə

sasən  ran Rusiya  mperiyası və Böyük Britaniyanın təsir sahələ-

rinə bölünmüşdür. Nəticədə konsessiya sazişləri siyasəti möhkəm-

lənmişdir  (32  belə  sazişlərdən  32-si  Rusiyanın  payına  düşürdü): 

bank, yol, nəqliyyat-sığorta, dağ-mədən.  ngilis sahibkarları bank-

notların  emissiyası  və  xəzinədarlıq  funksiyalarının  yerinə  yetiril-

məsi hüququ ilə  Şahənşah bankının təşkili üçün konsessiya almış-

dır. Rusiya  ranın Hesablama-borc bankının təşkili üçün konsessi-

yaya nail oldu. 

  1921-ci ildə sovet hökuməti  ranın, ona çar hökuməti tərə-

findən verilmiş borcların, ödəməsindən imtina etdi. Eyni zamanda 

ran dövlətinə rus kredit institutları, o cümlədən  ranın Hesablama-

ə

manət  bankı  (əvvəllər  Hesablama-borc  bankı)  adlandırılan    Ru-

siya  imperiyasının  Dövlət  bankının  kredit  müəssisələri  də  havayı 

verilmişdir. 

Bu  bankın  əsas  kapitalının  mənbəyi  ran  hökumətinin 

Ş

ahənşah bankındakı  hesablarında saxladığı xarici valyutada olan 

azad yığılmış vəsait, həmçinin gümüşü kranlarla (1930-cu ildə rial 

ilə dəyişilən sikkə pul) pul ehtiyatları olmuşdur. 

Milli  siyasətin  vacib  istiqamətlərindən  biri  1928-ci  ildə 

ranın  Milli  bankının  təsis  edilməsi  olmuşdur.  Artıq  Milli  bank 

mövcudluğunun ilk illərində kreditin ucuzlaşmasına istiqamətlənən 

---

 

343

diskont  siyasəti  sayəsində  ranın  kredit-pul  sistemində  aparıcı  yer 

tutmuşdur. Uçot dərəcələri 6% kimi azalmışdır, bu yalnız çox saylı 

sərrafların  təcrübəsinə  deyil,  həm  də  12%  və  daha  çox  faiz  tutan 

Ş

ahənşah  bankının  əməliyyatlarına  təsir  etmişdir.  Dünya  böhranı 

zamanı  gümüş  və  qızılın  dəyərinin    nisbətinin  əlverişsizliyi  ilə 

ə

laqədar  olaraq  gümüş  kranın  faciəli  qiymətdən  düşməsi  baş 

vermişdir.  Kranın  və  funt  sterlinqin  valyuta  pariteti  2  dəfədən  də 

çox aşağı düşmüşdür. 

1925-ci  ildə  Ticarət  haqqında  qanunla  ran  hökuməti  kredit 

ə

məliyyatlarının    istehsal  nizamının  şəriət  şərhinə  son  qoymuş, 

xüsusi  bankir  sənəti  fəaliyyətinin  hüquqi  əsasını  müasirləşdirmiş-

dir. Lakin, əvvəlcə çox saylı sərrafların və bir sıra ticarət kontorla-

rının geniş məşğul olduqları sələm krediti hələ xüsusi kommersiya 

banklarının bələdiyyə mülkiyyəti formasında ifadə edilmirdi. 

1930-cu ildə  ran bimetallik standartdan qızıla keçdi, hansı-

nın  ki,  əsasında    sterlinq  dövriyyəsinin  ingilis  sistemi  yerləşirdi. 

Sikkə  vahidi  kimi  qızıl  real  oldu.  ranın  Milli  bankı  ölkədə  pul 

dövriyyəsinin tənzimçisi oldu. 

  1931-1932-ci  illərdə  xüsusi  borc  kapitalı  səhmdar  kredit 

cəmiyyətlərində(bank  tipli  şirkətlər)  yığılmağa  başlamışdır.  1939-

cu ildə  randa  dövlət əmanət kassaları açılmışdır. 

kinci  dünya  müharibəsinin  əvvəllərinə  randa  növbəti  milli 

kredit institutları fəaliyyət göstərirdi: Milli bank, Kənd təsərrüfatı, 

Sənaye,  poteka bankları. Beləliklə, konsessial Şahənşah bankının 

ran pul-kredit bazarında monopoliya hüququ zəifləyirdi. 

Bundan başqa, baxılan dövrdə  randa xarici kapital ilə daha 

iki  bank:  “Ruspersbank”  (“Rusfarsbank”)  və  Ottoman  bankı  var 

idi.  “Ruspersbank”1923-cü  ildə  əsasən  Sovet- ran  ticarəti  üzrə 

hesablamaların aparılması üçün qarışıq Sovet- ran cəmiyyəti kimi 

təşkil edilmişdir, onun ölkənin müxtəlif şəhərlərində bir neçə filialı 

var  idi,  haradakı,  sovet  ticarətinin  nümayəndəlik  bölmələri 

yerləşirdi.  Ottoman  bankı  eyniadlı  bankın    bölmələrini  Türkiyədə 

Fransa- ngilis kapitalı və Londondakı idarə etmə ilə təmsil edirdi. 

---

 

344

Mahiyyətcə  milli  bank  sisteminin  inkişafı  1948-ci  ildən 

başlamışdır,  nə  vaxt  ki,    artıq  mövcud  olan  dövlət  banklarının 

sayına  yeni  dövlət  və  xüsusi  banklar  birləşməyə  başlamışdır.  Bu 

vaxta  ranın  Milli  bankı  özünün  iki  -  emissiya  və  kommersiya 

bölmələri ilə ölkənin kredit-pul sisteminin əsasına çevrilmişdir. 

Sonrakı  illərdə  əvvəlcə  Amerika  iqtisadi  ekspansiyasının 

genişlənməsi,  sonra  isə  Amerika  “qəyyumluğundan”  tam  imtina 

və, nəticədə iqtisadi təcrid olunma baş vermişdir. 

1960-cı  ildə  Milli  bankın  yenidən  təşkili  aparılmışdır.  O, 

ranın  Mərkəzi  bankına  və  ranın  Milli  bankına  bölünmüşdür. 

Birincisi emissiya və valyuta idarə etməsindən ibarət idi, ikinci isə 

kommersiya  bankının  funksiyaları  ilə  təmin  olunmuş  və  ona 

ə

vvəlki  Milli  bankın  kommersiya  baxımından  idarə  edilməsi 

passivləri  verilmişdir.  Mərkəzi  bankın  fəaliyyətinə  nəzarət  etmək 

üçün Maliyyə ittifaqı yaradılmışdır. 

Sənaye  kreditlərinin  verilməsi  həmçinin  dəyişikliyə  məruz 

qalmışdır. 1946-cı ildə Kənd Təsərrüfatı bankından, Plan bankına 

(1951), 1956-cı ildə isə Sənaye kreditləri bankına çevrilmiş Sənaye 

və  dağ-mədən  bankı  ayrılmışdır.  1958-ci  ilin  sonunda  bu  bank 

Milli bankla birlikdə bir sıra ölkələrin maliyyə qruplarının iştirakı 

ilə  yaradılmış  qarışıq  Sənaye  inkişafı  və  dağ-mədən  işi  bankının 

payçıları sırasına daxil olmuşdur (40% xarici  investorlara, 60 % -  

Amerikanın  Borcların  inkişafı  fondunun  dəyişməsi  yolu  ilə  rana 

məxsus idi).  

1956-cı ildə  poteka bankı 1952-ci ildə yaramış Tikinti bankı 

ilə birləşdirilmişdir; 1953-cü ildə  xracatın inkişafı bankı (1961-ci 

ildən Xarici ticarət Bankı) təsis edilmişdir.  ran hökuməti həmçinin 

dövlət qulluqçuları üçün bank şəbəkəsinin  gələcək genişlənməsinə 

can atırdı. Bu məqsədlə 1958-ci ildə xüsusi bank yaradılmışdır. 

randa xüsusi bankların fəaliyyəti 1655-ci ildə yaradılmış və 

1969-cu  ildə  bank  və  valyuta  nizamnaməsi  ilə  əvəz  olunmuş 

Banklar haqqında qanunla nizamlanırdı.  

Bankların  fəaliyyətinə  nəzarətin  gücləndirilməsi  1963-cü 

ildən başlayır, həmin vaxt Mərkəzi banka xüsusi şəxslərə kreditin 

---