Microsoft Word bvkm-xopks docx

 

345

verilməsi  şərtlərinə  nəzarət  etmək  icazə  verilmişdir.  Tezliklə  faiz 

dərəcələrin  məcburi  sabitləşdirilməsi  haqda  sual  qoyulmuş, 

kreditlər yalnız  istehsal məsələləri ilə məhdudlaşdırılırdı. 

Hesab  etmək  olar  ki,    randa    faizsiz  bank  əməliyyatlarına 

qayıdış 1984-cü ilin mart ayında baş vermişdir. Amma daha öncə, 

1979-cu ilin iyun ayında kredit institutları milliləşdirilmişdir. 

ran  slam  nqilabından  sonra  Bankın  fəaliyyəti  şəriət 

qanunları  əsasında  həyata  keçirilir.  randa  slam  inqilabının  baş 

verməsi  ilə  əlaqədar  ölkədən  küllü  miqdarda  (40  milyard  dollara 

yaxın) pulun çıxarılması ilə əlaqədar olaraq 1979-ci ildən 1999-cu 

ilə  qədər  rialın  dəyərli  əhəmiyyətli  dərəcədə  aşağı  düşmüşdür. 

qtisadi  inkişaf  və  dollar  zonasından  uzaqlaşma  kimi  səbəblərdən 

1999-cu  ildən  etibarən  rialın  məzənnəsi  sabitləşmişdir.  2002-ci 

ilədək  ranın məzənnə siyasəti çoxmərhələli sistemə əsaslanırdı ki, 

burada  dövlət  və  yarım-dövlət  müəssisələri  üstün  tutulan 

məzənnədə  (1750  rial  =  1  dollar),  özəl  sektor  isə  bazar 

məzənnəsindən  (8000  rial  =  1  dollar)  istifadə  eləməli  olurdu.  Bu 

cür  məzənnə  siyasəti  qeyri-bərabər  rəqabət  mühiti  yaratdığından 

2002-ci  ilin  mart  ayından  etibarən  bu  sistemi  birləşmiş  bazar 

məzənnəsi siyasəti əvəz etdi.   

  Müasir pul və kredit sistemi.  R-ın əsas pul sistemi  ran 

rialıdır.  Valyuta  sistemi  mübadilə  məzənnəsinin  ikitərəfliliyi 

prinsipinə  əsaslanmışdır.  Belə,  “neft”  məzənnəsi  təsbit  edilmişdir 

(2000-ci  ildə  17 500  rial  1  ABŞ  dollarına  görə),  qeyri-neft 

ə

məliyyatları üçün isə üzən valyuta məzənnəsi istifadə olunur. 

   Neft  dollarları  xidmətlərin  və  malların  idxalı,  borcların 

ödənməsi  və  milli  iqtisadiyyat  çərçivəsinə  layihə    keçirilmələri 

üçün  istifadə  olunur.  Adi  ixracatçılar  başqa  üstünlüklərə 

malikdirlər. Belə ki, onlar ixracat hasilatının bir hissəsini  depozit 

hesablarına  yerləşdirə  bilər  və  onları  depozit  sertifikatları  ilə 

rəsmiləşdirə  bilərlər.  Depozit  sertifikatları  dövr  edən  qiymətli 

kağızlardır və Tehran valyuta birjasında satış üçün çıxarıla bilərlər. 

  ranın  kredit  sistemindəki  ciddi  dəyişikliklər  2000-ci  ildə 

(1379-cu ildə müsəlmanlarda) müşahidə olunmuşdur: aprel ayında 

---

 

346

ran  hökuməti  1979-cu  il  slam  inqilabından  sonra  birinci  dəfə 

xüsusi  bankların  fəaliyyətinə  icazə  vermək  niyyətini  bildirmişdir. 

Hökumətin  banklarla  bağlı  siyasətinin  qəti  dəyişikliyi    məclisin 

bank  sektorunda  dövlət  monopoliyasının  ləğv  edilməsi  haqqında 

qərarından sonra baş vermişdir. 

Hökumət orqanlarının yeni qərarı əsas mövqelər (yer) dövlət 

sektoruna  məxsus  olan  milli  iqtisadiyyatın  liberallaşmasına 

istiqamətlənmiş  beş  illik  planın  əsas  istiqamətlərinə  uyğun  gəlir. 

2000-2005-ci  illərə  hesablanmış  plan  qarşıda  olduqca  iddialı 

vəzifələr,  məsələn,  xüsusi  investisiyaların  orta  illik  artımını 

(8,5%),    qoyur.  Göstərilmiş  müddət  ərzində  hazırda  əmək 

qabiliyyəti olan əhalinin ümumi sayının 16% təşkil edən işsizliyin 

səviyyəsinin aşağı salınmasına nail olmağa icazə verəcək 3,6 mln 

yeni iş yerlərinin yaradılması planlaşdırılmışdır. 

Kommersiya  banklarının  nümayəndələrinin  fikrincə  ölkənin 

iqtisadi inkişafının beş illik planı haqqında qanunun 26 maddəsinin 

25  bu  və  ya  başqa  ölçüdə  ölkənin  bank  sisteminin  təkmilləşdiril-

məsinə  həsr  edilmişdir.  Plan  üzrə  xüsusi  bankların  yaradılması, 

həmçinin banklara 2 500 mlrd rial dövlət borcunu ödəmə, dövlətin 

banklardan  4 500  mlrd  rial  məbləğində  dövlət  borcu  üzrə  istiqraz 

vərəqələrinin alınması nəzərdə tutulmuşdur. 

Konstitusiyanın  müddəalarını  rəhbər  tutaraq,  hökumət  ilk 

ə

vvəl  özəl  sektorun  bankların  nizamnamə  kapitalında  iştirakı 

mümkünlüyünü  49%  kimi  çatdırmaq  niyyətində  olmuşdur,  lakin, 

məclis, mövcud olan bank institutlarının özəlləşdirilməsi üçün yol 

açan,  tamamilə  xüsusi  bankların  yaradılmasını  bəyənmişdir. 

Xüsusi  sektorun  bank  biznesində  iştirakı  artıq  R  ərazisində 

yaradılan azad ticarət zonalarında icazə verilmişdir. Ölkənin başqa 

rayonlarında  xüsusi  qeyri-bank  kredit  institutlarının  fəaliyyəti 

inkişaf etdirilir. 

Qoyulmuş  məqsədlərin  yerinə  yetirilməsi  yolunda  ranın 

valyuta  əmanətinin  artması  və  eyni  zamanda  xarici  banklar 

qarşısında  valyuta  öhdəliklərinin  hesabdan  çıxarılması  baş  verir. 

1999-cu ilin sonunda  ranın xarici banklara əmanət qoyuluşları ilin 

---

 

347

ə

vvəli ilə müqayisədə təxminən üçdə bir hissəyə qalxmış və 8 118 

mlrd dollardan ibarət olmuşdur .  

2000-ci  ildə  ticarətin  liberallaşdırılması  məqsədilə  Mərkəzi 

bank  valyuta  əməliyyatlarının  qismən  sadələşdirilməsi  təşəbbüsü 

ilə  çıxış  etdi.  Xarici  valyutada  xüsusi  məzənnənin  istifadəsi  ilə  5 

milyon  dollara  kimi  məbləğdə  ran  bankları  vasitəsilə  həyata 

keçirilən  sazişlərə  icazə  verilmişdir.  Valyuta  qanunvericiliyinin 

yenidən baxılmasından ən çox xarici turistlər udur, çünki bu vaxta 

kimi onlar valyutanı rəsmi, açıq-aydın sərfəli olmayan məzənnə ilə 

mübadilə etmək məcbur idilər. 

qtisadiyyatın  orta  liberallaşma  siyasətinin  ilkin  nəticələri 

beynəlxalq  əməkdaşlığın  genişlənməsinin  ayrı-ayrı  faktları  ilə 

təsdiqlənir. “Deutsche Bank”-ın başçılıq etdiyi Avropa banklarının 

konsorsiumu,  2000-ci  ildə  530  mln  dollar  məbləğində  ran  neft 

kimya şirkəti olan “NIDC” üçün  kredit xəttini açmışdır. (ixracatın 

sığortalanması üzrə borc alman, fransız və italyan dövlət agentləri 

tərəfindən təmin edilir). 

2000-ci ilin iyun ayında “Kanadanın ticarətin təşviqi təşkila-

tı”  “Tacarat  ran”  bankına  8,5  il  müddətinə  36 mln  dollar  məblə-

ğ

ində borc vermişdir.  Müqavilənin imzalanması mərasimində rəs-

mi  şəxslər  arasında  həmçinin  ran  ilə  əməkdaşlığa  hazır  olmasını 

ifadə edən “Ceneral elektrik” şirkətinin nümayəndələri iştirak edirdi. 

  “ rana investisiyalar - 2000” adlı beynəlxalq konfransda çı-

xış edərək,  ranın Mərkəzi bankının başçısı M.Nurbaxa bildirdi ki, 

ranın  valyuta-maliyyə  vəziyyəti  sabitləşir,  bir  sıra  makroiqtisadi 

göstəricilərin    müsbət  dəyişmə  dinamikası  müşahidə  edilir.  Belə, 

ölkənin  xarici  borcu  davamlı  olaraq  azalmağa  davam  edir,  o 

dövrdə onun həcmi 10,4 mlrd dollar təşkil etdi. Bu ÜDM 10%-dən 

daha azdır və dünya standartlarına görə bu yaxşı göstəricidir. 

  ranın  bank  sisteminin  təkrar  kapitallaşması  neftin 

ixracatından  planlaşdırılandan  artıq  əldə  olunan  gəlir  gətirir. 

Hökumət  neftin  ixracatından  planlaşdırılandan  artıq  əldə  olunan 

gəlirdən formalaşan neft ehtiyat fondundan 800  mlrd rialın qeyri-

neft ixracatının “sıçrayışının” genişləndirilməsi və təmin edilməsi 

---