83
London Fond Birjasında dörd əsas bazar fəaliyyət göstərir:
1.
yerli aksiyalar;
2.
beynəlxalq aksiyalar;
3.
dövlət istiqrazları və sabit faizli qiymətli
kağızlar;
4.
yeni şirkətlərin aksiyalarının bazarı.
1994-cü ildə London Fond Birjasında əməliyyat keçirilən
qiymətli kağızların bazar dəyəri 1151,6 milyard dollar olmuşdur.
London Fond Birjası əməliyyat keçirilən aksiya miqdarına görə
birinci yerlədir. Bundan başqa fond birjasında aksiyaları
ə
məliyyatda iştirak edən şirkətlərin sayı 1646-dır. Birjada xarici
aksiyaların ticarət həcmi 688 milyard ingilis sterlinqi olmuşdur.
2008 - 2009-cu illərdə bütün dünyada səhmlərin ilkin açıq
yerləşdirilməsi əməliyyatlarının sayı və həcmi kəskin azalmışdır.
Dünya maliyyə böhranı nəticəsində fond birjalarında ilkin səhm
yerləşdirmələrinin həcmi ( PO – ilkin kütləvi təklif) 2008-ci ildə
3,5 dəfə azalıb. 2008 –ci ildə dünya fond birjalarında 322,9 mlrd.
dollar həcmində PO keçirilibsə, 2009 –ci ildə bu göstərici 91,7
mlrd. dollara enib. Bununla yanaşı, şirkətlər 83,3 mlrd. dollar
məbləğində əvvəl elan edilmiş yerləşdirmələrdən imtina edib ki,
bu da son üç ilin rekord göstəricisidir. Qlobal maliyyə böhranı
səbəbindən 2008 - ci ildə fond bazarı vasitəsi ilə şirkətlərin
konsolidayası üzrə bağlanan əqdlərin həcmi 2007-ci illə
müqayisədə 31% azalaraq 2,9 trln. dollara çatıb. Aparılmış
hesablamalara əsasən, 2009 – ci ildə inkişaf etmiş ölkələrdən olan
60-dan çox şirkət maliyyə böhranı səbəbindən PO keçirməsindən
imtina edib. Bu imtinalar üzrə ümumi həcm 32,7 mlrd. dollar təşkil
edərək 6 illik maksimuma çatıb .
Cəmi 3-4 il bundan əvvəl PO əsasən ABŞ, Qərbi Avropa və
Asiya ölkələrinin inkişaf etmiş iqtisadiyyatlarının müstəsna
səlahiyyəti hesab edilirdi. ndi artıq vəziyyət dəyişir. Tarazlıq
inkişaf etməkdə olan bazarlara tərəf meyl edir. ri investorların
çoxunun Rusiya, Hindistan və Çinə sərmayə qoyması qlobal
inkişaf strategiyasının ayrılmaz tərkib hissəsidir. nkişaf etməkdə
84
olan digər bazarlara da maraq artır. Məsələn, Polşa, Qazaxıstan,
Braziliya, srail, Malayziya şirkətləri investorların diqqətini cəlb
etməyə başlamışdır.
2010 -ci ildə PO tədbirləri 70 ölkədə keçirilmiş və səhm-
lərin yerləşdirilməsi əməliyyatlarının çoxu beynəlxalq xarakterli
olmuşdur.
Bundan öncə, belə bir fikir vardır ki, iri şirkətin səhmlərinin
satışının təşkilinə sanballı kapital cəlb etməsi üçün, həmin
səhmləri ABŞ birjalarında yerləşdirmək məqsədəuyğundur.
Böyük Britaniya bazarları yüksək dərəcədə likvid olmaları
ilə fərqlənirlər, lakin eyni zamanda onlar ABŞ bazarları ilə
müqayisədə o qədər də ciddi tənzimlənmir, bu isə Londonda
listinqin daha sürətli və ucuz yerləşdirilməsinə kömək edir.
Məsələn, London birjası MDB ölkələrindən olan şirkətlər üçün
daha cəlbedicidir: 2009 - ci ildə Rusiyada həyata keçirilmiş 30
PO prosedurundan yalnız biri daxili bazarda, qalanları isə
Londonda keçirilmişdir. 2009 – 2010 - ci illərdə MDB
ölkələrindən olan şirkətlərin vəsaitlərinin 72 faizindən çoxu
London birjasında, 15 % Honkonq birjasından cəlb edilmişdir.
Cədvəl 5.7.
PO üzrə əqdlərin ortalama qiyməti (2 kvartal 20011-ci il)
Fond birjası
PO üzrə
ə
qdlər
ə
qdlərin
həcmi
London fond birjası
36
10.661
Alman fond birjası
6
959
Varşava fond birjası
55
600
Vena fond birjası
1
366
Oslo fond birjası
3
257
Ümumi Avropa üzrə
134
13.366
Mənbə: Обзор рынка PO в Европе. 2 кв. 2011 г.
85
IPO bazarı üzrə ixtisaslaşmış tədqiqat şirkəti Renaissance
Capital məlumatına görə, 2011-ci ildə birjaya 125 şirkət listinqdən
keçib( 2010-cu ildə 154 şirkət) , 1 il ərzində IPO gəlirliyi 12%
qədər azalıb. Bunun əsas səbəbi Avropada davam edən borc
böhranı ilə əlaqədardır. Məsələn, ABŞ birjalarında 28 xarici
ş
irkətdən yalnız dörd şirkət IPO tədbirlərində iştirak edib.
Bununla yanaşı, bu gün Azərbaycan qiymətli kağızlar
bazarında xarici investorların fəaliyyəti ölkə iqtisadiyyatının
inkişaf etdirilməsində ən vacib amillərdən biridir. Azərbaycan
fond bazarında bir sıra problemlərin olmasına baxmayaraq, xarici
investorlar və beynəlxalq qurumlar kapital yatırılması imkanları
baxımından Azərbaycan bazarını kifayət qədər perspektivli bazar
hesab edirlər ki, bu da ölkədə əlverişli investisiya mühiti ilə
ə
laqədardır.
Həqiqətən Azərbaycanda mütəmadi olaraq qanunvericilik və
iqtisadi xarakterli tədbirlər həyata keçirilir, qiymətli kağızlar
bazarının inkişafı ilə əlaqədar xarici və beynəlxalq qurumlarla
daim iş aparılır, beynəlxalq təcrübə öyrənilir.
Tokio Fond Birjası. Tokio birjası «Birja haqqında» Qanuna
müvafiq olaraq 1878-ci ildə qurulmuşdur. Tokio Fond Birjasında
ə
məliyyat aparılan qiymətli kağızlar aşağıdakılardır:
1.
aksiyalar;
2.
istiqrazlar;
3.
birja indeksi üzərində əməliyyatlar;
4.
1989-cu ildən başlayaraq opsionlar;
5.
1990-cı ildən başlayaraq istiqrazlar üzrə opsiyonlar.
Tokio birjası Finans Nazirliyinin icazəsi ilə qurulub, üzvlük
ə
sasına görə fəaliyyət göstərən və mənfəət məqsədi güdməyən bir
qurumdur. 1990-cı ilin sonuna rəqəmlərə görə Tokio Fond
Birjasının 124 üzvü vardır. Bunların da 25-i xarici şirkətlərin
nümayəndələridir.
Yaponiyada 1953-1989-cu illər ərzində sərmayə bazarını
inkişaf etdirmək məqsədi ilə fiziki şəxslərin aksiyalarından əldə