114
VII FƏ S L. BEYNƏ LXALQ KRED T VƏ DÜNYA
QT SAD YYATINDA XAR C BORC DURUMU
7.1. BEYNƏ LXALQ KRED T N MAH YYƏ T
Həm xarici dövlətlər (başlıca olaraq inkişaf etmiş), həm də
beynəlxalq təşkilatlar (xüsusilə DVF və Beynəlxalq Yenidənqurma
və nkişaf Bankı, BY B) ehtiyacı olan ölkələrə maliyyə yardımı
göstərirlər. Xidmətlər formasında göstərilən yardım texniki
yardım, amma ərzaq məhsullarının, dərmanların və birinci dərəcəli
vacib olan digər predmetlərin təchiz olunması ilə göstərilən yardım
isə humanitar yardım adlanır. Bu cür yardımdan adətən hərbi
yardımı ayırırlar (silahlar və b. ilə təchizat).
Maliyyə yardımını kommersiya borclarından, kredit və ssu-
dalardan fərqləndirmək üçün “qrant-element” anlayışından istifadə
olunur. Müxtəlif alınmış vəsaitlərin güzəştlilik səviyyəsinin müəy-
yən olunması üçün istifadə olunan göstərici qrant-element adlanır;
o, kommersiya şərtlərinə nisbətən daha güzəştli şərtlərdə borcun
(kreditin, ssudanın) verilməsi nəticəsində borcun ödənilməsi hesa-
bına ödənişlərin hansı hissəsinin kreditor tərəfindən bütöv alınma-
masını müəyyən edir. Bununla yanaşı, şərti olaraq belə hesab olu-
nur ki, borcun (kreditin, ssudanın) kommersiya şərtlərində veril-
məsi zamanı kreditor borca verilmiş kapitaldan 10% həcmində gə-
lir əldə edir.
Maliyyə yardımına o borcları, kredit və ssudaları aid edirlər
ki, orada qrant-element 25%-dən az olmayan hissəni təşkil edir.
Az inkişaf etmiş ölkələr üçün göstərilən maliyyə yardımı
onların maliyyə resurslarının əsas mənbələrindən biri olmuşdur.
Ə
gər 1980-ci ildə o, bu ölkələrin ÜDM ilə nisbətdə 4% təşkil
edirdisə, o zaman o, kapital qoyuluşlarının və dövlər xərclərinin
xeyli hissəsini təmin etməklə 90-cı illərin ortasında – 12%-dən çox
təşkil edirdi, bəzi ölkələrdə isə bu xərclərin əsas hissəsini təşkil
edirdi. Qalan ölkələrin əksəriyyəti xarici yardımın az hissəsini alır,
115
buna baxmayaraq, bəzi istisna halları vardır: əgər 90-cı illərin
ortasında Azərbaycan, Albaniya, Ermənistan, Gürcüstan,
Qırğızıstan üçün xarici yardım onların ÜDM-nə 4-10% həcmində
ə
lavə olunurdusa, o zaman Monqolustan üçün bu, 28% təşkil
edirdi. Hindistan, Çin və Rusiya kimi bu cür inkişaf etməkdə olan
və keçmiş sosialist ölkələri üçün xarici yardım, bir qayda olaraq,
onların ÜDM-nə 1-2%-dən az hissədən ibarətdir. Bu cür nəhəng
ölkələr, o cümlədən, dünya standartlarına görə orta inkişaf
səviyyəsi olan ölkələr üçün dünya maliyyə bazarında xaricdən
alınmış vəsaitlər və xarici birbaşa və portfel investisiya axını
böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Yardımın göstərilməsi adətən (amma hər zaman deyil)
müxtəlif şərtlərin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədardır. Belə ki, 1990-
cı illərdə Rusiyada olduğu kimi, DVF-dən və BY B-dən yardım
alan ölkələr öz iqtisadi siyasətini bu təşkilatların tövsiyələrinə
uyğun olaraq razılaşdırmalıdırlar.
Klassik iqtisadçılara görə, beynəlxalq kredit inkişaf etməkdə
olan ölkələrin finans qaynaqlarına olan ehtiyacın qarşılanmasına de-
yilir. nkişaf etməkdə olan ölkələrdə rast gəlinən problemlərdən biri
yığım çatışmazlığıdır. Beynəlxalq kreditə olan ehtiyacın səbəblərini
aşağıdakı formul vasitəsi ilə göstərə bilərik: S - I = X-M. Burada S -
ölkə daxili yığımı, (I) - ölkə daxili investisiyaları, X - mal və xidmət
ixracını, M - mal və xidmət idxalını göstərir. S
də qoyulan investisiyaların miqdarının ölkə içindəki yığımlara nisbə-
tən böyük olduğu başa düşülür. Bu durumda investisiyaların beynəl-
xalq kredit hesabma saxlanaraq qarşılanınası məsələsi olacaqdır. Sax-
lanan beynəlxalq qaynaqlar idxalat çoxluğuna yönəldiləcəkdir.
Beynəlxalq finansman, ölkələr arasındakı müxtəlif növ fi-
nans axınlarının və əməliyyatların prosesini əhatə edir. Beynəlxalq
Finans quruluşlarının finansman fəaliyyətlərindəki əməliyyatlar bir-
birindən fərqlidir. Bunun səbəbi də kreditlərin çeşidliyindədir. Bey-
nəlxalq finansmanın anlamı olaraq həm xarici borcları, həm də bey-
nəlxalq yardımları əhatə edən geniş bir mənaya malikdir. anələr yar-
dım özəlliyi formasında olub beynəlxalq finansman formalarından
116
biridir. anələr, ehtiyac hiss edilən maddələrin, ehtiyacı olan ölkəyə
verilməsi ilə həyata keçiririlir. Çox az rastlanan pul ianələridir.
Texniki yardımlar da ianə anlamı içindəki yardımlardır. Adətən,
beynəlxalq finans qurumlarının fondlarından az inkişaf etmiş ölkələr
ianə formasında yararlana bilirlər. Beynəlxalq finansmanın böyük bir
hissəsini rəsmi yardımlar təşkil edir. Bunlar hökumətdən hökumətə
köçürülən borc vermə əməliyyatlarıdır ki, ümumiyyətlə, uzun
müddətli və aşağı faizli olurlar. Digər finansman forması da millətlər-
arası qurumlar tərəfindən aparılan finanslaşmadır. Bunların başlıcaları
Dünya Bankı və ona bağlı olan qurumlardır.
Digər bir beynəlxalq kreditləşmə forması özəl satıcı
kreditləridir. Özəl istehsalçı və ya satıcı qurumlar qarşı tərəfdəki
ölkənin rəsmi və ya özəl sektor qurumlarına doğrudan kredit verirlər.
Xarici özəl investisiyalar da beynəlxalq finans qaynaqları içində
önəmli bir yer tutur. Xarici sərmayəli şirkətlərin inkişaf etməkdə olan
ölkələrə investisiya yardımları doğrudan-doğruya mənfəət əldə etmək
məqsədini güdür.
Beynəlxalq kredit beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə istifadə
edilir. Beynəlxalq kredit 1-ci növbədə müxtəlif ölkələrin re-
zidentləri arasındakı iqtisadi əlaqələrə, 2-ci növbədə rezident
ölkələrin müxtəlif institutlar ilə yəni beynəlxalq və regional
təşkilatlarla münasibətlərə, ən son olaraq isə müxtəlif rezident
ölkələrin beynəlxalq pul və kapital bazarlarındakı əməliyyatlarına
xidmət edir.
Beynəlxalq kreditləşmənin faiz dərəcəsi, bir çox faktorlarla
müəyyən edilir ancaq əsas borcluların kredit reytinqidir. Keridt
reytinqi bir çox göstəricilər əsasında beynəlxalq təşkilatlar
tərəfindən hesablanır ki, bu da borclunun sosial-siyasi faktorlarla
iqtisadi vəziyyəti əsasında götürülür. Kredit reytinqi investision və
spekulyativ ola bilər. Birinci dərəcəli borcalan yüksək investision
reytinqlə borc resurslarını aşağı qiymətlərlə əldə edir. Spekulyativ
reytinqli borcalan isə ancaq bahalı kredit vasitələrinə sahib ola bilər.
Beynəlxalq kredit rəsmi və özəl ola bilər. Rəsmi kreditlər
beynəlxalq və regional kredit təşkilatları, dövlətin mərkəzi və
Dostları ilə paylaş: |