Microsoft Word bvkm-xopks docx
Yüklə 2,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
11 tənzimləmək, DB-nin vəzifəsi isə müharibə nəticəsində dağılan Avropa ölkələrinin iqtisadiyyatını dirçəltmək, habelə inkişaf etməkdə olan ölkələrin itisadi inkişafını təmin etmək məqsədi ilə onlara göstərilən maliyyə yardımını gücləndirmək idi. Bretton-Vuds sisteminin qəbul etdiyi valyuta kursuna «tənzimlənən sabit kurs sistemi» deyilməkdədir. 1946-cı ildə tətbiq edilən bu sistem 1973-cü ildə dağıldı. Sistemin xüsusiyətləri aşağıdakı kimidir: Müqaviləni imzala- yaraq BPF-yə üzv olan ölkə, milli pulunun dəyərini sabit bir kursla Amerika dollarına bağlayır. Milli pulun bu sabit dollar kursuna «dollar pariteti» deyilmişdir. ABŞ isə dolların dəyərini başqa bir ölkənin valyutası ilə deyil, 1 unsiya saf qızıl=35 dollar kimi sabit qiymətlə ölçmüşdü. Digər cəhətdən ABŞ, xarici ölkələrin mərkəzi banklarına qızılın dollara konversiyasına icazə verirdi. Yəni Amerika Federal Ehtiyat Bankı xarici ölkələrin mərkəzi banklarına təklif etdikləri dollar qarşılığında yuxarıda müəyyən edilən sabit qiymətlə qızıl satma məsuliyyətini üzərinə götürmüşdü. Bu qayda ilə hər ölkə milli valyutasını dollarla ölçmüş və dollara da qızıl konversiyasını qəbul etdiyi üçün milli pullar dolayı yolla qızıla ta- be olurdu (milli pulun qızıl dəyərinə «qızıl pariteti» deyilirdi). Sistemə görə hər ölkə milli pulun valyuta bazarındakı dollar qiyməti ətrafında ən çox 1%-lik alt və üst sərhədlər içərisində üzməsinə icazə verə bilərdi. Daha yüksək dəyişikliklərə qarşı isə, mərkəzi bank bazara dollar vasitəsi ilə (bazarda dollar alqı-satqısı) müdaxilə etməli idi. Buna baxmayaraq, tədiyə balansında əsaslı bir tarazsızlıq olardısa, BPF-nun razılığı ilə üzv ölkələrə milli valyu- talarını dollara görə devalvasiya etmə səlahiyyəti verilmişdi. Bretton-Vuds sistemi ABŞ-ı dünyanın bir növ «Mərkəzi Bankı» mövqeyinə gətirdi. Bu vəziyyətin o vaxtkı şərtlər içində səbəbi ABŞ iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatındakı tutduğu rəqibsiz üstünlüyü ilə əlaqədar idi. Amerika iqtisadiyyatı II dünya müharibəsindən sonra daha da gücləndi. Bu ölkənin qızıl ehtiyatlarının heç tükənməyəcəyi güman edilirdi. Çünki Avropa ölkələrinin iqtisadiyyatı müharibədə dağılmış və Yaponiya da hələ
12 ki, iqtisadi inkişafını başa çatdırmadığına görə ABŞ-ın dünyadakı mövqeyi möhkəm idi. Burada bir şeyi qeyd etmək lazımdır ki, xarici ehtiyatların dollarla tutulması sistemin ən zəif cəhətlərindən biri idi. ABŞ-ın tək öhdəliyi, özünə təklif edilən bu dolları qızıla dəyişdirməkdən ibarət idi. Amma Amerikadakı tədiyə balansı kəsirlərinin aşırı bir şə kildə böyüməsi, başqa bir ifadə ilə desək, xarici ölkələrin mər- kəzi banklarında toplanan dolların ABŞ-ın ümumi qızıl ehtiyatlarından çox olması, bir gün bu dolların konvertasiyasına son qoya bilərdi. Belə ki, praktiki olaraq vəziyyət belə də oldu. Beləliklə, 1946-cı ildə başlayan Sabit kurslu Bretton-Vuds Sistemi tarixi bir xatirə olaraq yaddaşlarda qaldı. 1973-cü ilin mart ayında sənayeləşmiş ölkələr pullarının Amerika dollarını qarşısın- da sərbəst üzməsinə icazə verdikdən sonra Bretton-Vuds sistemi dağıldı. Belə vəziyyətdə sərbəst dalğalanmağa keçmək, əsas sənayeləşmiş ölkələrin, demək olar ki, tək alternativi idi. Amma bununla yanaşı üzən kurs sisteminin qısa müddətli olması düşünülmüşdü. Gələcəkdə keçmişdəki kimi əhatəli yeni bir beynəlxalq valyuta sisteminin qurulacağına inam vardı. Lakin tarix ölkələrin bu praktikadan çox şikayət etmədiklərini göstərdi. Bəlkə də məhz buna görə də yeni bir sistemin qurulması əhəmiyyətli ölçüdə aktuallığını itirdi. Bu gün dünyada bütün ölkələr tərəfindən mənimsənilən, konvensiyalarla qurulmuş, eyni kurs sisteminə görə vahid bir beynəlxalq valyuta sistemi yoxdur. Bunun əvəzində sabit kurs sistemindən üzən kurs sisteminə qədər dəyişə bilən və ölkələrin özləri tərəfindən seçilən fərqli sistemlər vardır. Bu gün də, BPF beynəlxalq maliyyə münasibətlərini tənzimləmək vəzifəsini davam etdirir. Yalnız Bretton-Vuds sisteminin dağılmasından sonra üzv olan ölkələrin fərqli praktikalarına hüquqi baza formalaşdırmaq üçün, BPF-nin quruluş qanununda (BPF qanununda ikinci dəyişilik) dəyişiklik edildi. Bu dəyişikliyə görə müəyyən edilmiş prinsiplərə əməl etmək şərti ilə istənilən ölkə istədiyi kurs sistemini qəbul edə bilər.
13 1973-cü ildə sabit məzənnəli Bretton-Vuds sisteminin ləğvindən bəri məzənnələrdə aşırı bir dəyişkənlik nəzərə çarpır. Daha əvvəllər də açıqlandığı kimi məzənnələrdə müşahidə edilən bu cür oynaqlıq isə beynəlxalq ticarət və kapital hərəkətlərinə ə həmiyyətli ölçüdə təsir edir. Bundan başqa bügünkü idarəetməli dalğalanma sistemli aspektində, valyuta məzənnələrində balans dəyərlərindən dəyişikliklər meydana gəlməkdə və bu tarazsızlıqlar bir neçə il davam etməkdədir. Məsələn, Türkiyədə 1990-cı illərin ə vvəllərində Mərkəzi Bank müdaxilələri nəticəsində qısamüddətli xarici fondları ölkəyə çəkə bilmək üçün valyuta kurslarını aşağı tutmuşdur. O dönəmdə, yəni 1980-1985-ci illər arasında ABŞ-ın tətbiq etdiyi təklif yönümlü iqtisadi siyasət çərçivəsində ticarət balansındakı böyük artımlar da digər bir nümunədir. Böyük ticarət kəsirlərinə baxmayaraq, dolların dəyərinin artması paradoksal bir vəziyyətdir. Bunun səbəbi, tətbiq edilən yüksək faiz siyasətindən dolayı ölkəyə girən böyük həcmli qısamüddətli xarici kapitaldır. Başqa bir sözlə, bu tarixlərdə dollar açıq şəkildə aşırı dəyərləndirilmiş bir pul idi. Məzənnə oynaqlığı və məzənnə tarazsızlığı problemləri, beynəlxalq pul sisteminin hansı ölçüdə elastik olmasını və hansı ölçüdə iqtisadi siyasətə uyğunlaşması ki- mi mövzuları aktuallaşdırıb. Beləliklə, aşağıda qyed etdiyimiz mövcud praktikaların düzəldilməsi üçün məzənnələr mövzusunda «hədəf dəyişmə» sahəsi kimi layihələr təklif edilir. Başqa bir sözlə, ə vvəllər üzən və sabit məzənnə sistemlərinin müsbət cəhətlərini toplayan layihələr yerinə optimal məzənnə elastikliyi və iqtisadi siyasətə uyğunlaşdırılması kimi mövzular mübahisə obyekti olub. 1973-cü ilin əvvəllərində əsas sənayeləşmiş ölkələrdə Bretton-Vuds sisteminin əsasını meydana gətirən, pulların sabit kurslardan Amerika dollarıyla ölçmə tətbiqlərinə qərar verildi. Beləliklə, bu ölkələrin pulları ilə Amerika dolları bir-birlərinə qarşı dalğalanmağa buraxıldı. Bretton-Vuds sisteminin «qıfıl pulu» olan dolların dalğalanmağa buraxılması bir çox cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Çünki dollar beynəlxalq «dəyər standartı» idi. Beynəlxalq Yüklə 2,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|