Microsoft Word bvkm-xopks docx

 

247

tərəfindən,  A B  ölkələrinin  mərkəzi  banklarının  birliyi  şəklində 

həyata keçirilməlidir; 

•  razılaşmanın iştirakçıları tərəfindən eyni istiqamətli fiskal 

siyasətin həyata keçirilməsi, dövlət büdcəsi kəsirinin maliyyələşdi-

rilməsi  və  ya  profisitinin  istifadəsi  üsullarının  qarşılıqlı  nəzarəti 

üçün ümumi çərçivələri formalaşdırmaq zəruri idi; 

•  struktur və regional siyasətlərin həyata keçirilməsi zamanı 

kooperasiya; 

•  dollara  və  üçüncü  ölkələrin  valyutalarına  nəzərən 

valyutaların birgə «üzməsi»; 

•  əvvəlcə  qızıl  paritet  əsasında,  sonra  A B-nə  daxil  olan 

ölkə  valyutalarının  bazasında  Avropa  hesablaşma  pul  vahidinin 

tətbiq edilməsi. 

Avropa monetar ittifaqının fəaliyyətə başlama mexanizmi ilə 

bağlı  Birliyin  üzvləri  arasındakı  fikir  ayrılıqlarına  baxmayaraq, 

1971-ci  ilin  martında  belə  ittifaqın  yaradılması  proqramının 

reallaşdırılması  barədə  razılaşma  əldə  olunmuşdur.  Proses  üç 

mərhələnin 

olmasını 

nəzərdə 

tuturdu. 

Birinci 

mərhələ 

eksperimental  mərhələ  kimi  nəzərdən  keçirilir  və  bu  çərçivədə 

Avropa valyutalarının qarşılıqlı dəyişmələrinin dinamik azaldılma 

səyləri nəzərdə tutulurdu. Dolların 1971-ci ilin avqustunda kəskin 

devalvasiyası nəticəsində bu mərhələ iflasa uğradı. Vernerin ilkin 

strategiyası  ona  əsaslanırdı  ki,  Avropa  valyutalarının  mübadilə 

kurslarının  dərəcələri  Amerika  valyutasına  nəzərən  dəyişməz 

qalacaq. Bazarın qeyri-stabilliyi alman markasına güclü yüksəldici 

təsir  göstərdi  və  bu,  onun  digər  Avropa  valyutalarına  nəzərən 

kursunda özünü dərhal büruzə verdi.  

1970-ci 

illərdə 

Verner 

planının 

uğursuzluğunun 

səbəblərindən birincisi, millidən üstün valyuta-maliyyə mərkəzinin 

yaradılmasına  siyasi  hazırlığın  olmaması  idi.  kincisi,  bu 

hazırlıqsızlıq qismən üzv ölkələrin iqtisadi inkişafındakı və iqtisadi 

vəziyyətindəki böyük fərqlərlə əlaqədar idi (indi bu fərqlər 1980-ci 

illərin ortalarından Avropada başlamış iqtisadi yüksəliş nəticəsində 

bir  qədər  silinmişdir).  Üçüncüsü,  1970-ci  illərdə  iki  neft  şoku, 

---

 

248

staqnasiya  və  bir  sıra  ölkələrdəki  inflyasiya  ilə  sərtləşmiş  dünya 

iqtisadiyyatındakı ümumi əlverişsiz vəziyyət də öz rolunu oynadı.  

Vəziyyətdən çıxış yolunu tapmaq cəhdi 1972-ci ilin martında 

«tuneldə  ilan»  vasitəsilə  baş  vermişdir.  « lan» 

–  Avropa 

valyutalarının  dəyişmələrini  bir-birlərinə  nəzərən  bağlayan 

mexanizmi ifadə edir və bu mexanizm, həmçinin  «ilan»ın dollara 

nəzərən  dəyişmələrinin  məhdudiyyətlərini  müəyyənləşdirirdi. 

Lakin bu sistemin də aqibəti acınacaqlı oldu. başlayan neft böhranı 

«tuneldə  ilan»a  zərbə  vurdu.  Şübhəsiz,  ABŞ  ilə  nefti  ixrac  edən 

ölkələr  arasında  «neft  müharibəsinin»  başlanmasını  əvvəlcədən 

görmək  və  nəticədə,  bu  müharibənin  Avropa  valyuta  sisteminin 

formalaşmasına təsirindən qaçmaq çətin məsələ idi. Hətta Bretton-

Vud  valyuta  sisteminin  iflasına  baxmayaraq  (onun  qeyri-

effektivliyinin  nəticəsi  dünya  birliyinin  əvvəlcə  faktiki,  sonra  isə 

formal  surətdə,  BVF-nun  Nizamnaməsinə  Yamaykada  qəbul 

olunmuş  düzəlişlər  şəklində  sərbəst  dəyişən,  üzən  valyuta 

kurslarına  keçid  oldu),  Avropa  valyutalarının  Amerika  dollarına 

bağlılığı onu sübut edirdi ki, Avropada əvvəllər olduğu kimi yenə 

də Avropa inteqrasiyasını yalnız dünya lideri 

– ABŞ-ın inkişafı ilə 

qarşılıqlı  əlaqədə  nəzərdə  keçirir  və  zərurət  olan  halda  onun 

köməyinə ümid bəsləyirlər. Bundan başqa, yaddan çıxarmaq lazım 

deyil ki, valyuta kurslarının «ilan» hüdudunda saxlanması könüllü 

idi  və  həmişə  ayrı-ayrı  ölkələr  üçün  məşəqqətli  olurdu  (valyuta 

intervensiyalarına çox böyük vəsaitlər tələb olunurdu). Buna görə 

də  bir  sıra  ölkələr  bu  sistemdə  ümumiyyətlə  iştirak  etmir  və  ya 

dövri şəkildə oradan çıxırdılar. Belə ki, Böyük Britaniya,  taliya və 

rlandiya  öz  kurslarını  müstəqil  şəkildə  müəyyənləşdirir,  Fransa 

isə ümumi sistemə gah birləşir, gah da ondan ayrılırdı.  

«Tüneldə ilan»ın iflasından sonra monetar ittifaqın Avropada 

tez  bir  zamanda  sona  çatacağını  düşünürdülər.  Valyuta 

sistemlərinin  birləşməsi  barədə  təklif  1977-ci  ildə  Roy  Cenkins 

tərəfindən  irəli  sürülmüşdür.  Roy  Cenkins  həmin  dövrdə  Avropa 

komissiyasının  prezidenti  vəzifəsini  tuturdu.  Məhz  bu  təklif 

sayəsində 1979-cu il martın 13-də Avropa valyuta sistemi 

– AVS 

---

 

249

yarandı.  AVS  Avropada  gələcək  monetar  ittifaqın  əsası  oldu. 

AVS-nin əsas vəzifələri aşağıdakılar idi: Avropada xarici və daxili 

valyuta  stabilliyinin  əldə  olunması;    üzv  ölkələrin  iqtisadi  əmək-

daşlığının  təkmilləşdirilməsi;  valyuta  qeyri-stabilliyinin  azalması-

na yardım. Valyuta kurslarının marjı +/-2,25% (dar hüdud) və +/-

6%  (geniş  hüdud).  Mübadilə  kurslarının  Avropa  mexanizmi 

(MKAM) müəyyənləşdirilmişdir. Yeni «Avropa valyuta ilanı» Bir-

liyin valyuta problemlərinin kəskinləşməsi ilə əlaqədar olaraq, də-

yişikliklərə uğradı. Belə ki, 1993-cü ildə MKAM-nin böhranı nəti-

cəsində 15%-lik vahid hüdud müəyyənləşdirilmişdir.  

Bu  isə,  şübhəsiz,  kurs  münasibətlərinin  maksimal  yaxınlaş-

ma prinsipindən geri çəkilmək demək idi. Bundan başqa, AVS heç 

bir  vaxt  Birliyin  bütün  ölkələrini  əhatə  etmirdi  və  onun 

iştirakçılarının  tərkibi  dəfələrlə  dəyişirdi.  Göstərilən  rejimə  riayət 

olunması  bir  sıra  tənzimləyici  tədbirlərlə  möhkəmləndirilirdi. 

Bunlar valyuta kursuna təsir göstərən faiz dərəcələrinin dəyişməsi, 

kurs  münasibətlərinin  saxlanması  məqsədilə  mərkəzi  bankların 

qarşılıqlı kreditləşməsi, valyuta intervensiyaları idi.  

Bu  sistemin  xarakterik  cəhəti  Avropa  valyuta  vahidinin 

(European  Currency  Unit) 

–  ekyünün  yaranmasıdır.  Ekyü  öz 

başlanğıcını  1950-ci  ildə  Avropa  ödəniş  ittifaqı  tərəfindən 

yaradılmış A B hesablaşma vahidindən götürür. Roma razılaşması 

verilmiş hesablaşma vahidini A B institutları üçün qəbul etmiş və 

onu  0,88867088  qram  təmiz  qızılla  müəyyənləşdirmişdir.  ABŞ 

dollarının devalvasiyası, o cümlədən valyutaların «üzməsi» barədə 

və  SDR  zənbil  konsepsiyasının  yaradılması  barədə  qərar  (xüsusi 

borc  alma  hüquqları,  Special  Drawing  Rights)  A B-ni  xüsusi 

hesablaşma vahidi zənbilinin yaradılma zərurətinə gətirib çıxartdı. 

Beləliklə, Avropa hesablaşma vahidi (European Unit of Account 

– 

EUA)  adlanan  hesablaşma  vahidi  yarandı  və  onun  dəyəri 

tərkibindəki  valyuta  kurslarının  gündəlik  dəyişmələrindən  asılı 

olaraq  dəyişilirdi.  EUA  1976-cı  ilin  kömür  və  polad  üzrə 

Razılaşmasının  büdcəsinə,  A B-nin  1978-ci  il  büdcəsinə  daxil 

---