Ədəbiyyat söhbətləri
29
bağlılığı eposun mifoloji semantikasının zənginliyini, onun
qədim mənəvi-estetik yaddaş əsasında yaradıldığını, dərin tarixi
köklərə malik olduğunu göstərir. Alı kişi və Koroğlu obrazla-
rının mifoloji mənşəyindən bəhs edən M.Seyidov bu baxımdan,
heç şübhəsiz, haqlıdır: Alı kişi daha çox “iyə”dir, yaxud tanrıçа-
dır, axırda Çənlibelin mifik hamisinə çevrilir və Koroğlunu mü-
hafizə edən, demək olar ki, bütün fiziki, ruhi qüvvələri ona (Ko-
roğluya) məhz Alı kişi verir.
Istər Koroğluda, istərsə də “Koroğlu””nun digər qəhrə-
manlarında (onların hər birində) az və ya çox dərəcədə ilahi güc
var, – düzdür, həmin güc dastanda mümkün qədər gizlədilir,
mifik işığı nə qədər imkan varsa söndürülür, lakin hərarəti qalır
və hər an hiss edilir.
“Koroğlu” Azərbaycan aşıq ədəbiyyatının yüksəliş döv-
rünün məhsuludur və qeyd etmək lazımdır ki, həmin ədəbiyyat
folklorun klassik ədəbiyyata (normativliyə) can atması cəhdinin
nəticəsi olub özünəməxsus fəlsəfi-estetik, poetik xüsusiyyətlərə
malikdir; onlardan başlıcası odur ki, aşıq qədim türk mifologi-
yası ilə sufiliyi, sufiliklə həyatiliyi (realizmi) birləşdirməyə cəhd
edir.. Aşıq sənətinin əsas ideya-estetik prinsiplərini, ümumən
tipologiyasını müəyyən etməyə imkan verən əsərlərdən biri
(daha doğrusu, birincisi!) məhz “Koroğlu”dur – “Koroğlu”nun
müəllifi kimdir? sualına da elə bilirik ki, ən doğru cavab budur:
Aşıq! Mükəmməl aşıq məktəbi olmasa idi, heç şübhəsiz,
“Koroğlu” kimi mükəmməl bir dastan – epos da olmazdı. Aşıq
“Koroğlu”nun həm müəllifi, həm də qəhrəmanıdır və təsadüfi
deyil ki, folklorşünaslıqda Koroğlunun tarixi şəxsiyyət kimi
cəlali-qiyamçı olması barədəki mülahizə ilə yanaşı, şair-aşıq
olması fərziyyəsi” də ağlabatan” sayılır. Dastanın qəhrəmanı
özünün aşıq olduğunu bir neçə yerdə – ya ciddi, ya da zarafatla
deyir; məsələn:
Salam verdim, salam almaz,
Görüm kəssin salam səni.
Nizami Cəfərov
30
Axçasız, pulsuz aşığam,
Pulum yoxdu, alam səni.
Koroğlu yalnız fiziki gücü ilə deyil, haqq aşığı olması ilə
də, haqlı olaraq öyünür:
Meydana girəndə meydan tanıyan,
Haqqın vergisinə mən də qanıyam;
Bir igidəm, igidlərin xanıyam,
Bu ətrafda bütün hər yan mənimdi!..
Və beləliklə, аşıq “Koroğlu”da özünün sənət ideologiyası
üçün vacib olan üç fəlsəfi-estetik komponentin özünəməxsus
kompozisiya”sını təqdim edir: mifologiya-sufilik, həyatilik
(realizm).
XVII-XVIII əsrlər (son orta əsrlər) Azərbaycan dastanları-
nın hamısında olduğu kimi, “Koroğlu”da da aşıqlıq qəhrəman-
ların, demək olar ki, hamısını xarakterizə edir – onların hamısı
birinci növbədə (təbiətləri etibarilə) aşıqdırlar sözlərini sazla de-
yirlər. Lakin aşıqlıq ancaq saz götürüb söz demək deyil, mənəvi-
əxlaqi bir keyfiyyət olaraq, onların daxili aləmini müəyyən
etməkdən ibаrətdir.
Və xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, “Koroğlu”da bu
аşığın avtobioqrafik obrazı da mövcuddur.
“Koroğlu” eposu XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan intibahı-
nın ictimai-fəlsəfi, estetik-kulturoloji ideyaları əsasında, onların
güclü təzyiqi ilə formalaşmışdır – həmin intibah aşağıdakı
əlamətlərlə təsdiq olunur:
1) qədim türk, türk-oğuz mifologiyası dövrün mədəniyyə-
tinin (eləcə də ədəbiyyatının) genetik əsasında dayanır, yaradıcı-
lığın generatoru kimi çıxış edir;
2) XVII-XVIII əsrlər mədəniyyəti milli özünüdərk faktı
olaraq təzahür edir (həmin əlamət mədəniyyətin həm məzmu-
nunda, həm də formasında özünü güstərir);
Ədəbiyyat söhbətləri
31
3) XVII-XVIII əsrlər mədəniyyəti, nəticə etibarilə, realist
mədəniyyətdir.
Həmin əlamətlər düvrün ən nəhəng abidəsi olan “Koroğ-
lu” eposunu, əlbəttə ki, birinci növbədə xarakterizə edir.
Koroğlu obrazının mifoloji-ilahi mənşəyi, daxili sistemi
ümumiyyətlə “Koroğlu” dastanının sistemliliyi üçün çox mü-
hüm ideya-estetik şərtdir.
M.H.Təhmasib yazır: “Qəti surətdə demək olar ki, Azər-
baycan “Koroğlu”sunda dini heç bir şey yoxdur”. Daha sonra
əlavə edir: “Bizim dastanda Koroğlunun nə özünün, nə də də-
lilərinin heç birinin fövqəltəbii varlıqla əlaqəsi yoxdur”. Əlbəttə,
zahirən istər Koroğlu, istərsə də dəlilər şərab içirlər (“Kitabi-
Dədə Qorqud”da olduğu kimi), demək olar ki, heç bir dini ayini
yerinə yetirmirlər (yenə də “Kitab”da olduğu kimi), lakin din
anlayışını geniş mənada götürdükdə, yuxarıda qeyd etdiyimiz
kimi, “Koroğlu”nun mürəkkəb (bir qədər də sinkretik) dini-
ideoloji sistemi vardır ki, bunu inkar etsək, Koroğlu obrazının
özünün belə məzmununu, xüsusilə daxili (tarixi) məzmununu
başa düşmək mümkün olmaz.
Koroğluya həm mənəvi, həm də fizki gücü, heç şübhəsiz
fövqəltəbii varlıqlar” vermişlər (göydən suya düşən işıq şüası
qutsaldır!) – yalnız Qoşabulağın köpüyündə çiməndən, bir qab
doldurub içəndən sonra Rövşən – Koroğlu daha yenilməz olur,
saz çalıb söz qoşur, nərəsi yeri-güyü titrədir, təkcə pəhlivana
yox, haqq aşığına, ərənə çevrilir...
Koroğluyam, onu-bunu bilməzəm,
Hər yetən ləkəyə boyun əyməzəm,
Yaradandan qeyri kimsə bilməzəm,
Istər yaxşı, istər yaman bil məni.
Koroğlunun atası Alı kişidir – Alı kişi dastanda bir obraz
kimi nə qədər müasirləşdirilirsə, həyatiləşdirilirsə də, bir sıra
əlamətləri onun “bu dünyanın adamı” olmadığını göstərir..
Nizami Cəfərov
32
Koroğluya fövqəltəbii nə verilirsə, məhz Alı kişi vasitəsilə ve-
rilir, bu mənada o (Alı kişi) hansısa qədim (və müqəddəs!) bir
obrazın davam-stilizasiyasıdır. Və “o dünya” ilə “bu dünya”
arasında harmoniyanın yaranmasına xidmət etməklə Alı kişi öz
funksiyası etibarilə son orta əsrlər Azərbaycan dastanlarındakı
Xızıra yaxınlaşır.
Günahsız olduğu halda dəhşətli bir şəkildə cəzalandırılan,
əslində eyni dərəcədə təhqir edilən qoca ilxıçı öz oğlunun
(Koroğlunun!) şəxsində günahkarlardan əbədi, sonu görünmə-
yən intiqam almağın əsasını qoyur – elədiyi yaxşılığın müqabi-
lində gözləri çıxarılmış, dünya işığına həsrət qoyulmuş Alı kişi-
nin bu intiqamı Koroğlunun xanlara, paşalara qarşı mübarizə-
sinin təhtəlşüur generatoru, aparıcı daxili səbəbidir ki, dastanda,
faktik olaraq, müxtəlif sosial-psixoloji səbəblərlə yenidən
motivlənmişdir.
Alı kişi oğlu Rövşənə – Koroğluya deyir: “Nə qədər ki
Misri qılınc sənin belində, sən də Qıratın belindəsən, üçün də bu
Çənlibeldəsən, sənə heç kəs dov gələ bilməyəcək…”.
«Antologiya»nın ikinci cildinə «Qaçaq Kərəm», «Qara
Tanrıverdi», «Qaçaq Süleyman», «Hacı Tağı», «Qandal Nağı»
və «Səttarxan» kimi kiçik həcmli məşhur qəhrəmanlıq dastanları
da əlavə edilmişdir ki, həmin dastanların qəhrəmanları Azərbay-
can folklorşünaslığında, çox uğurlu bir ifadə ilə, «Koroğlunun
nəvələri» adlandırılmışdır.
«Aşıq ədəbiyyatı antologiyası»nın məhəbbət dastanların-
dan ibarət üçüncü cildi Məmmədhüseyn Təhmasiblə Məhərrəm
Qasımlının müfəssəl olduğu qədər də məzmun-mündərəcəli ön
sözləri ilə açılır. Və müəlliflər yazırlar:
«Qədim türk cəmiyyətində dastan təfəkkürü istisnasız ola-
raq bahadırlıq düşüncəsinin obrazlaşdırılmasına yönəldiyindən
həmin mərhələyə məxsus epik ənənənin özəyində qəhrəmanlıq
motivi və bu motivin ifadəsi olan çeşidli qəhrəmanlıq süjetləri
durur. Sonrakı tarixi dövrlərdə epik düşüncədə lirik təmayül də
müəyyən yer tutmağa başlayır… Epik ənənədə lirik təmayülün
Dostları ilə paylaş: |