AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR
AKADEMİYASI FOLKLOR İNSTİTUTU
DƏDƏ QORQUD
DADA QORQUD
Elmi-ədəbi toplu
İldə 4 sayı buraxılır
II (51)
BAKI - 2014
Dədə Qorqud ● 2014/I I 2
Toplu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Folklor İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur.
Baş redaktor: Tofiq HACIYEV
Redaksiya heyəti:
Kamal Abdulla, Anar, Şükrü Haluk Akalın (Türkiyə), Aman-
mırat Baymıradov (Türkmənistan), Nizami Cəfərov, Paşa Əfəndiyev,
Əfzələddin Əsgərov, İsa Həbibbəyli, Muxtar İmanov, Kamran
Əliyev, Hüseyn İsmayılov, Tofiq Məlikov (Rusiya), Elxan Məmmədli,
Törə Mirzəyev (Özbəkistan), Qara Namazov, Oljas Süleymenov
(Qazaxıstan), Osman Fikri Sərtqaya (Türkiyə), Sadık Tural
(Türkiyə), Fikrət Türkmən (Türkiyə)
Baş redaktorun müavini:
Seyfəddin Rzasoy
Məsul katib:
Tahir Orucov
İngiliscəsinə məsul:
Seyran Əliyev
Ruscasına məsul:
Aslan Məmmədli
Nəşrinə məsul:
Əziz ƏLƏKBƏRLİ
“Dədə Qorqud”. Elmi-ədəbi toplu, II. Bakı, “Nurlan” nəşriyya-
tı, 2014
ISSN 2309-7949
© Folklor İnstitutu, 2014
Dədə Qorqud ● 2014/I I 3
Qorqudşünaslıq: axtarışlar, aşkarlamalar
Asif HACIYEV
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
ARTPİ-nin aparıcı elmi işçisi,
e-mail: hacıyev_asif @ mail.ru
“DƏDƏ QORQUD KİTABI” – QƏDIM OĞUZ EPOSUNUN
AZƏRBAYCAN VARİANTI
Xülasə
Oğuz zamanının düşüncə və həyat tərzini əks etdirən “Dədə Qorqud” eposu mü-
kəmməl variantda Drezden nüsxəsi şəkilində zəmanəmizə gəlib çıxmışdır. Lakin müx-
təlif yazılı mənbələrdə rast gəlinən mətn parçaları göstərir ki, dastan qəhrəmanlarının
fərqli şəkildə təsvir olunduğu hekayələr də mövcud olmuşdur. Bu faktların müqayisəli
təhlili Drezden əlyazmasının məhz Azərbaycan xalqının formalaşdırdığı dastan variantı
olduğu qənaətinə gəlməyə əsas verir.
Açar sözlər: epos, mətn, variant, əlyazma, mühit, etnos
“КНИГА ДЕДA КОРКУТА” - АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ВАРИАНТ
ДРЕВНЕГО ОГУЗСКОГО ЭПОСА
Резюме
Дошедший до нашего времени эпос “Дедa Коркут” в виде Дрезденской
рукописи отображает традиции и мысли огузской действительности. Несмотря на
это, отрывки текста из различных письменных источников доказывают, что
существовало множество вариантов сказаний об одних и тех же героях. Сравни-
тельный анализ этих фактов позволяет нам считать, что Дрезденская рукопись
составлена на основе азербайджанского варианта эпоса.
Ключевые слова: эпос, текст, вариант, рукопись, среда, сравнение
“THE BOOK OF THE DEDE KORKUT ” – AS THE AZERBAIJANI VARIANT
OF THE ANCIDENT OGHUZ EPOS
Summary
Dede Korkut epos reflecting the way of thinking and lifestyle of Oghuz time has
come down to us in a perfect variant as a copy of Dresden. However,the text fragments
found in various written sources indicate that there were also stories describing the life
of heroes of the epos in a different way. Comparative analysis of the facts gives grounds
to believe that Dresden manuscript is the variant of the epos which Azerbaijani people
had formed.
Key words: epos, text, variant, manuscript, environment, compare
Məsələnin qoyuluşu. “Dədə Qorqud” eposu qədim oğuz-türk bədii
təfəkkürünün əvəzsiz sənət əsəri kimi meydana gəlsə də, abidənin yazıya
köçürülərək dövrümüzə kitab şəklində gəlib çıxmış Drezden nüsxəsi Azər-
Dədə Qorqud ● 2014/I I 4
baycan mühitində formalaşıb özünəməxsus xüsusiyyətlər qazanmış dastan
variantı kimi araşdırılmalıdır.
İşin məqsədi “Dədə Qorqud kitabı” ilə müxtəlif yazılı mənbələr-
də fraqmental şəkildə verilmiş mətn parçalarını müqayisəli təhlilə cəlb
etməklə bu qəhrəmanlıq eposunun tarixən müxtəlif variantlarda yayıl-
dığını, lakin yalnız Azərbycan xalqına məxsus dastan variantının kitab-
laşdırılaraq günümüzə qədər yaşadığını bir daha təsdiq etməkdir.
Müasir türk xalqlarının əksərinin etnogenezisində əriməklə öz var-
lığına son qoyan qədim oğuz etnosu yaşadığı tarixi epoxanı bədii sözün
gücü ilə əbədiləşdirməyə nail olmuşdur. Atalar sözü, məsəl, rəvayət, əf-
sanə və dastan şəklində yazıya köçürülərək daha çox oğuznamə adı altın-
da təqdim olunan folklor nümunələrində ulu Tanrıya, torpağa, təbiətə,
ataya, anaya, qadına, oğula, qıza, ümumilikdə, ərliyi, ərdəmliyi ilə seçi-
lən insana bənzərsiz bir sevginin şahidi oluruq ki, bu da oğuz ruhunun
əzəməti, möhtəşəmliyi haqqında ətraflı bilgilər almağa imkan yaradır.
Cüzi bir hissəsi dövrümüzə gəlib çatmış bu mədəni irsin ən yenilməz abi-
dəsi titul səhifəsində ərəbcə “Kitabi-Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi-
oğuzan” yazılmış oğuznamələr toplusudur. Nəsildən nəslə sözlə ötürülən
bu boyların ilk yaradıcısı – düzüb-qoşanı Dədə Qorqud olsa da, artıq
dövrünü başa vurmuş Oğuz zamanının qəhrəmanlıq salnaməsi, görünür,
ulu əcdadlarının ruhunu yaşatmaqda olan hansısa bir xanın qurduğu məc-
lisdə sinəsi hikmət dolu ozanın dili ilə üçtelli qolça qopuzun sədaları al-
tında söylənilir. Epos kimi yaranma, formalaşma, ilk dəfə yazıya alınma
və sonradan üzü köçürülmə dövrlərinin müəyyən elementlərini özündə
əks etdirən bu abidənin elm aləminə bəlli olan son ikiyüzüllük tədqiq ta-
rixi göstərir ki, boylarda oğuz etnosunun Orta Asiya dövrü əfsanələşmiş,
Qafqaz-Azərbaycan dövrü isə gerçək bir qat şəklində təsvir olunmuşdur.
Elə buna görə də boyların məzmununda daha qədim tarixi izləri görən
əksər araşdırıcılar V.V.Bartoldun “... Qorqudun adı ilə bağlı bu epik sil-
silə, çətin ki, Qafqaz mühitindən kənarda yaradıla bilərdi” (2, 126) fikrini
birmənalı şəkildə qəbul etmiş və konkretləşdirmişlər. A.Y.Yakubovskiyə
görə, eposun mətnində oğuzların Sır-dərya və Amu-dərya cayları hövzə-
sində yaşadıqları daha qədim, hətta XI əsrdən əvvəlki çağların həyat tər-
zinin heyrətedici qalıqlarını görmək mümkün olsa da, coğrafi ad sistemi-
nə, siyası mühitinə və mədəni əhatəsinə görə onun son formalaşması Za-
qafqaziya hüdudları ilə bağlıdır (2, 128). M.Ergin yalnız dil və üslub
baxımından deyil, ərazi baxımından da onu Azərbaycan sahəsinin əsəri
sayır (4, II c, 352). X.Koroğlu “Qorqud kitabı”nın daha qədim oğuz epo-
su əsasında bir neçə əsr sonra yeni torpaqlara köçərək Azərbaycan türkü
etnik adını alan oğuzlar tərəfindən formalaşdığını irəli sürür (11, 20). Dil,
Dostları ilə paylaş: |