AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU
DƏDƏ QORQUD
DADA GORGUD
Elmi-ədəbi toplu
İldə 4 sayı buraxılır
II (55)
BAKI - 2015
Dədə Qorqud ● 2015/I I 2
Toplu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Folklor İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur.
Baş redaktor: Tofiq HACIYEV
Redaksiya heyəti:
Kamal Abdulla, Anar, Şükrü Haluk Akalın (Türkiyə), Amanmırat
Baymıradov (Türkmənistan), Nizami Cəfərov, Paşa Əfəndiyev, Əfzələddin
Əsgərov, İsa Həbibbəyli, Muxtar İmanov, Kamran Əliyev, Hüseyn İsma-
yılov, Tofiq Məlikov (Rusiya), Elxan Məmmədli, Törə Mirzəyev (Özbəkis-
tan), Qara Namazov, Oljas Süleymenov (Qazaxıstan), Osman Fikri Sərt-
qaya (Türkiyə), Sadık Tural (Türkiyə), Fikrət Türkmən (Türkiyə)
Baş redaktorun müavini:
Seyfəddin Rzasoy
Məsul katib:
Tahir Orucov
İngiliscəsinə məsul:
Seyran Əliyev
Ruscasına məsul:
Aslan Məmmədli
Nəşrinə məsul:
Əziz ƏLƏKBƏRLİ
“Dədə Qorqud”. Elmi-ədəbi toplu, II. Bakı, “Nurlan” nəşriyyatı, 2015
ISSN 2309-7949
© Folklor İnstitutu, 2015
Dədə Qorqud ● 2015/I I 3
Qorqudşünaslıq: axtarışlar, aşkarlamalar
Asif HACIYEV
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
ARTPİ-nin şöbə müdiri
e-mail:
haciyev_asif@mail.ru
DƏDƏ QORQUDUN OĞUZ DÜNYASI
Xülasə
“Dədə Qorqud” eposu qədim oğuz etnosunun bədiiləşmiş həyat tarixçəsidir. Onun məz-
munu törənişdən sona doğru gedən yolun mahiyyətcə açıqlanması üzərində qurulmuşdur. Nəsil-
lərarası mənəvi bağlılıq boyların aşıladığı başlıca ideyadır. Oğuz elinin qüdrəti məhz bu qırılmaz
əlaqə ilə əsaslandırılır. Ona görə də ata-oğul münasibətləri köhnəliklə yeniliyin qarşıdurmasına
deyil, anlaşması, bir-birini qəbul etməsinə yönəlmişdir. Epos da bu mənəvi gücdən qaynaqlanır.
Açar sözlər: Dədə Qorqud, epos, oğuz dünyası, etnos, yeni düşüncə.
OGUZ WORLD OF DEDE KORKUT
Summary
The epic story “Dede Korkut” is artistic life story. Its content is based on essentially
disclosure of the road leading from creation towards the end. Intergenerational moral commit-
ment is the main idea of stories. The power of Oguz state is substantiated by this unbreakable
link. Therefore, the father-son relationship is not a conflict of innovation and the past, but it fo-
cuses on the adoption of each other. The epic story nourishes by this moral power.
Keywords: Dede Korkut, epic, Oguz world, ethnicity, new thinking.
ОГУЗСКИЙ МИР “ДЕДЕ КОРКУТ”А
Резюме
Эпос “Деде Коркут” – это художественно-жизненная история древнего огузского
этноса. Содержание эпоса построено на раскрытии сущности его пути от возникновения
до распада. Основной идеей сказаний является духовная связь поколений. Именно этой
неразрывной связью подтверждается сила огузского государства. Поэтому отношения
отцов и детей не является противостоянием старого и нового, а направлено на принятие и
понимание друг-друга. Эпос также подпитывается этой духовной силой.
Ключевые слова: Деде Коркут, эпос, огузский мир, этнос, новое мышление
Məsələnin qoyuluşu. “Dədə Qorqud” eposu qədim oğuz dünyasının bədii
tarixçəsidir. Onun strukturunu təşkil edən boylar bu dünyanın başlanğıcından
sona doğru gedən axarını mərhələli şəkildə əks etdirir.
İşin məqsədi “Dədə Qorqud” eposunun oğuz epik ənənə ilə nə dərəcədə
bağlı olduğunu müəyyənləşdirməkdir.
Dədə Qorqud ● 2015/I I 4
“Dədə Qorqud” eposu möhtəşəm dövlət olaraq öz dövrünü keçirmiş Qalın
Oğuz elinin və onun hüdudlarını canı, qanı bahasına qoruyub daima genişlən-
dirən, ərliyi, ərənliyi hünər bilib yurd, vətən sevgisi, ata adı, ana namusu uğrun-
da ölməyə hazır olan bir nəslin qəhrəmanlıq salnaməsidir. Oğuz epoxasının
müdrik ozanı Dədə Qorqudun özünəqədərki dastan ənənəsindən yaradıcı surətdə
bəhrələnərək dövrünün olayları ilə sinkretik əlaqədə düzüb qoşduğu bu boylar
toplusu yaşanmış tarixin bədii inikasıdır. Mətnin söylənilmə üslubu göstərir ki,
sonrakı nəsil ozanlarının dili ilə “Oğuz zamanı”, “ol zaman” deyə dərin xiffət
hissi ilə anılan həmin bədiiləşmiş tarix artıq bir keçmiş olaraq çox-çox arxada
qalmış və yalnız el şənliklərində qolça qopuzun sədaları altında xatırlanmaqda-
dır. Hətta ulu Qorqudun müasiri olduğu həmin dövrdən elə böyük zaman müd-
dəti ötüb ki, onun özü də dinləyiciyə bir bədii obraz kimi təqdim edilir. Məhz
buna görə də boylar bizə ilkin şəkildə deyil, sonrakı nəsil ozanlarının yaradıcı
müdaxiləsi ilə dövrün mənəvi-estetik tələblərinə uyğunlaşdırılmış variantda
gəlib çatmışdır. Bununla belə, islam dininin təsiri ilə yeniləşən oğuz dünyası
hələ öz keçmişindən tamamilə qopmayıb, hələ “dastan” sözü “boy”, “türk” sözü
isə “oğuz” sözünü əvəzləməyib.
Drezden nüsxəsinin ilk səhifəsində abidənin qədim oğuz dilində yaran-
masını əyani şəkildə nümayiş etdirən “əla lisani-tayifeyi-oğuzan” qeydi və hər
boyun oğuznamə adlandırılması faktı söyləməyə əsas verir ki, “Dədə Qorqud”
eposu müasir türk xalqlarının əksərinin etnogenezisində bu və ya digər səviy-
yədə iz qoymuş qədim oğuzların bədii təfəkkürünün məhsuludur. Görünür, bu
səbəbdən də Dədə Qorqud və “Kitab”ın digər qəhrəmanlarının adı ilə bağlı
deyim, əfsanə, rəvayətlər türk, türkmən, qazax, qırğız, qaraqalpaq, özbək və
digər türksoylu xalqların folklorunda bu və ya digər məzmunda hələ də yaşa-
maqdadır. Hətta eposun yazıya alınmış Drezden nüsxəsi Azərbaycan ərazində
formalaşmış variantı əks etdirsə belə, boyların alt qatında xalqımızın mənşə-
yində aparıcı etnos kimi duran oğuzların qədim düşüncə, həyat tərzi canlanır.
Həmin düşüncə modelinin açıqlanması isə eposun mahiyyətini, strukturunu,
aşılamaq istədiyi qayəni dərk etməyə imkan yaradan yeganə vasitədir.
Müqəddimədən sonra eposun “Dirsə xan oğlu Buğac boyu” ilə başlayıb
“İç Oğuza Taş Oğuz asi olub Beyrəg öldügü boy”la tamamlanması əslində Oğuz
dünyasının törənişdən süquta doğru yönəlmiş yaşam tarixçəsinin simvolik
şərhidir. Bu qütblər arasındakı digər on boy isə Oğuzun yüksəliş dövrünü ideal-
laşdırmaqla olumdan ölümə gedən yolun mənzərəsini əks etdirir. Bu yanaşmada
boyların sonunda verilən “Qanı dedigim bəg ərənlər, dünya mənim deyənlər?
Əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya kimə qaldı? Gəlimli-gedimli dünya, son ucı
ölümlü dünya!” soylaması əslində qazi ərənlərdən daha çox, öz dövrünü keçirib
yalnız sözün qüdrəti ilə bir daha yaddaşlara həkk olunan Oğuz dünyası haqqında
ağıdır. Bu dünya isə Oğuz xaqanın bir şəxsiyyət olaraq tarix səhnəsinə çıxması
ilə başlanır.
Dostları ilə paylaş: |