Dədə Qorqud ● 2015/I I 33
rın daxili məzmununun qaravəlli adının izahında oynaya biləcəyi rol və öküzlə
bağlı keçirilən adın ikinci hissəsində ifadə olunan mərasim isə diqqətdən kə-
narda qalmışdır. Janrın formalaşmasında bu iki amil əsas rol oynayır.
İşin məqsədi. Dediyimiz kimi, janrın adının izahındakı səhv nəticələr
onun elmi şərhinin dolaşdırılmasına gətirib çıxarmışdır. Son dövrlərin qabaqcıl
elmi fikirləri bu adın izah olunmasına yeni elmi yanaşmaları tələb edir. Qaravəl-
li sözünün keçdiyi tarixi inkişaf yolu bu adın gerçək mənasının aydınlaşdırılma-
sına kömək edir.
Azərbaycan folklorunun özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilən janrların-
dan biri də qaravəllilərdir. Tədqiqatçılar qaravəlliləri adətən nağıllar və lətifələr
arasında olan janr hesab edirlər. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq sonuna qə-
dər bu janr haqqında müxtəlif fikirlər səslənmiş, onu gah nağılla, dastanla bağlı
formalaşan müstəqil olmayan janr hesab etmiş, gah da həm nağıla, həm də lə-
tifəyə oxşar xüsusiyyətlərə malik olduğunu söyləmişlər. Əsas səbəb də bu janrın
folklorda özünə məxsus yerinin təyin edilməməsi olmuşdur. Digər bir səbəbi isə
qaravəllilərin nağılla, lətifə ilə qarışdırılması, həm də qaravəlli mətnlərinin axıra
qədər toplanılmaması, onun janr xüsusiyyətlərinin araşdırılmaması olmuşdur.
Hər bir folklor mətninin janr adının məzmunu, adın daşıdığı semiotik mə-
na aydın olanda onun haqqında ətraflı danışmaq mümkün olur. Biz nağıl, dastan,
atalar sözləri, məsəllər, əfsanələr, rəvayətlər, lətifələr və s. deyəndə onların kəsb
etdiyi mənanın nə qədər anlaşıqlı olduğunu görürük. Lakin qaravəlli adı sözü
hələ də öz adının mənasını bizdən gizlədir. Doğrudur, folklorşünaslığımızda
qaravəlli sözünü müxtəlif səviyyələrdə izah etməyə çalışmışlar. Hər bir ad, adın
izahı semiotik mənaya uyğun olmalıdır. Lakin folklorşünaslıqdakı qaravəlli
izahlarının janrın məzmununa uyğun gəlmədiyini görürük. Qaravəlli sözünün
düzgün izah olunmamasını nəzərə alaraq fikirlərimizin mühümlüyünü düşünür
və onları elmi dövriyyəyə daxil edirik.
Bundan ötrü ilk növbədə qaravəllilərin keçdiyi tarixi inkişaf yolunu izlə-
məyə çalışaq. Qaravəllilər janr olana qədər bir neçə inkişaf mərhələsini keç-
mişdir. Bunlardan ən mühümlərini qeyd edək.
1. Ritual mərhələsi
Qədim zamanlarda mifoloji tanrıların şərəfinə ilin müəyyən aylarında
mərasimlər təşkil olunduğu məlumdur. Onların adına qurbanlar kəsir, ətləri hə-
min tanrıya çatması üçün yüksək yerə qoyurmuşlar. Bu mifoloji tanrıların içində
ən birincilərdən olan öküzlə bağlı mərasimi qeyd edə bilərik.
Bu mərhələni göstərən bir neçə səciyyə vardır.
1. Mifoloji tanrı səciyyəsi;
2. Mifoloji obraz səciyyəsi;
3. İkinci dərəcəli mifoloji gülüş tanrısının səciyyəsi (gülüş tanrısının təlxə-
Dədə Qorqud ● 2015/I I 34
yə çevrilmə prosesi);
4. Mifoloji mətnin nəğmə tipinin əsasında gülüş mətninin yaranması (əks
interpretasiya);
5. Əyləncəli-yumorlu gülüşün, qədim tanrıları ələ salmağın səciyyəsi;
6. Şifahi düşüncə forması kimi yumordan satiraya keçidin səciyyəsi;
7. Xalq məişətinin satirik səhnələrinin səciyyəvi tənqidi, məntiqi baməzə-
liyin əsasında satirik ünsürlərin çoxalması;
8. Xalq düşüncəsinin sözlü mətnə çevrilməsi, mətnin sonunun gözlənilməz
hadisə ilə qurtarması və mətnin üslub xarakteri daşımaq səciyyəsi;
9. Mətnin oyun-tamaşa xarakteri daşımaq səciyyəsi;
10. Qaravəlli janrının bir səciyyəvi xüsusiyyəti də onun bir əhvalatdan
başqasına keçməklə aralıq rolu oynamasıdır (məğlub olan qəhrəmanla bağlı na-
ğıl, dastan dinləyicilərinin əhval-ruhiyyəsini ələ almaq üçün söylənilən əlavə
təhkiyə növünün məzhəkəli məzmun, əhvalat tipi kimi formalaşması).
Qaravəlli həm müstəqil janr kimi söylənilir, həm də nağılın, dastanın, ləti-
fənin içində istifadə olunur. Bu gün onun müstəqil janr kimi yüzlərlə mətninin
olması məlumdur. Yerinə görə yarımmüstəqil və ya müstəqil olmayan janr kimi
yalan-palan adlanan çoxlu mətnləri də qaravəllilərə aid edə bilərik. Qaravəllinin
bu növünü prof. A.Nəbiyev araşdırmışdır (1, 322 – 324). Onun müstəqil işlən-
məyən, ancaq nağıl içində istifadə olunan pişrov və ya təkərləmə növü də vardır.
Pişrov nağıla keçid kimi qaravəlli xüsusiyyətlərini (yalan, optimizm və s.)
daşıyır. Bu janr pişrovda dinləyicinin diqqətini nağılın süjet xəttinə yönəltmək
üçün yalan-palan, uydurma xarakteri daşıyır (“Qarışqa şıllaq atdı, dəvənin boy-
nu batdı”). Bu, qaravəllinin yaranmasının, janr kimi formalaşmasının ilkin mər-
hələsidir. Zənnimizcə, pişrovlar bu mərhələdə yaranmışdır.
Yalandan reallığa keçid qaravəllinin ikinci mərhələsində baş verir. Bu
mərhələdə mətn kiçik məzmuna malik olur. Üçüncü mərhələdə qaravəlli sıxıl-
mış səviyyədən yalanın genişlənmiş strukturuna çevrilir.
2. Qaravəllinin söz mərhələsi
Qaravəllinin rituala bağlı olmasından sonra onun ikinci – söz mərhələsi
gəlir. Burada sözün işarəsi öküzün tanrı işığı ilə, nurla bağlıdır. Burada diqqəti
cəlb edən fakt öküz adında gücü, işığı əks etdirən “huəl – uəl – vəl – lə” (“ləl” –
“lə”) sözünün mənaya (“ho/hol-la”) çevrilməsi, eyni zamanda ritualdan sonrakı
işıq nurunun mətn içində sözə (öküz), işarəyə (totem) çevrilməsidir.
“Vəl” sözü əkinçilik mədəniyyətinin formalaşması ilə bağlı yaranan müs-
təqil mənaya malik termindir. Onun öküzlə bağlı olması da göz qabağındadır.
“Vəlli” sözünü isə “vəllə” ifadəsindəki la/lə/lo adlanan himayəçi heyvanın, qu-
şun şərəfinə oxunan mərasim nəğməsinin daşlaşmış, həm də dəyişmiş forması
kimi qəbul etmək olar (“yallı” – “yalla”da olduğu kimi, “yallı” mərasim, “yalla”
nəğmə-rəqs; “vəlli” mərasim, “vəllə” nəğmə-rəqs). Əkinçilikdə oxunan halay
Dostları ilə paylaş: |