Microsoft Word Dede-Qorqud-2015-2

Dədə Qorqud ● 2015/I I                                                                                                                                                                     48 
 
 
tifadə oluna bilər. 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı, Maarif, 1981, 404 s.  
2.  Caferoğlu  A.  Cihan  edebiyatında  türk  kobuzu.  “Ülkü”,  İstanbul,  VIII,  45, 
1936, s.203-215; 48, 1937, s.411-426 
3. Cəmşidov Ş. Kitabi-Dədəm Qorqud. Bakı, Elm, 1999, 680 s.  
4.  Легенды  и  сказания  Древней  Греции  и  Древнего  Рима.  Составление 
А.А.Нейхардт, Москва, Изд-во “Правда”, 1990, 576 стр. 
5.  Resulzade  M.E.  Kafkasya  Türkleri.  İstanbul,  Türk  Dünyası  Araştırmaları 
Vakfı, 1993, 132 s. 
6.  Tekin  Ş.  Vanq  Yen  Tenin  seyahetnamesinde  anlatdıkları.  Hayat.  Tarih, 
İstanbul, 1968, № 8, s. 75–77 
7.  Türkekul  M.H.  Azerbaycan  musikisi.  “Azerbaycan”,  Ankara,  1953,  yıl  1, 
sayı 5, s.10-12; sayı 6, s.9-11; sayı 7,s.4-5; sayı 8, s.13-14; sayı 9, s.8-10 
8.  Türkekul  M.H.  “Koroğlu”  ilk  defa  nasıl  temsil  edildi.  “Azerbaycan”, 
Ankara, 1953, yıl 1, sayı 10, s. 5-6 
9.  Özər  A.  Azeri  türki  ve  oyunları.  Azerbaycan  yurt  bilgisi,  İstanbul,  1954, 
s.27-30 
 
 
 
Çapa tövsiyə edən: fil.ü.e.d., prof. Paşa Əfəndiyev 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Dədə Qorqud ● 2015/I I                                                                                                                                                                     49 
 
 
Ağaverdi XƏLİL 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
AMEA Folklor İnstitutunun  
“Mərasim folkloru” şöbəsinin müdiri 
e-mail: [e-mail]  
  
OĞUZ EPOSUNDA “YALANÇI DÜNYA” RİTUAL MƏKANI KİMİ 
 
Xülasə 
Məqalədə  oğuz  eposunda  arxaik ritual rudimentləri  araşdırılmışdır.  Eposda işlənən  “ya-
lançı dünya” ritual məkanı kimi müəyyənləşdirilir. “Qaranqu və Gün” oğuz xaos-kosmos mode-
lini özündə ehtiva edir. Oğuz xaos obrazları Yalıncıq, Domrul, Təpəgöz ritual personajları kimi 
səciyyələndirilir. 
Açar sözlər: Oğuz, epos, xaos, yalan, ritual.  
 
“THE FALSE WORLD” AS A RITUAL PLACE IN THE OGHUZ EPOS 
 
Summary 
In  the  article  it  is  said  about  the  archaic  ritual  rudiments  in  Oghuz  epos.  “The  false 
world”  used  in  the  epos  is  definited  as  the  ritual  place.  “Garangu  and  Gun”  shows  the  Oghuz 
chaos-cosmos  model  in  itself.  Oghuz  chaos  characters  such  as  Yalinjig,  Domrul,  Tepegoz  are 
characterized as ritual personages.  
Key words: Oghuz, epos, chaos, lie, ritual 
 
«ЛОЖНЫЙ МИР» КАК РИТУАЛЬНОЕ ПРОСТРАНСТВО  
В ОГУЗСКОМ ЭПОСЕ 
 
Резюме 
В  статье  исследуется  вопросы  рудиментов  архаического  ритуала  в  огузском  эпосе. 
«Ложный мир» определяется как ритуальное пространство в эпосе. Так же определяется рол 
модели огузского хаос и космоса как «гарангу» (темнота) и «гюн» (солнце). Характеризуются 
образы огузского хаоса Ялынджык, Домрул, Тепегез как ритуальные персонажи.  
Ключевые слова: Огуз, эпос, хаос, лож, ритуал. 
 
Məsələnin  qoyuluşu. Oğuz eposu özündə ən əski dövrlərin təsəvvürlərini 
və  gerçəkliklərini  əks  etdirir.  Bu  mənada  oğuz  eposu  oğuz  türklərinin  arxaik 
ritual mədəniyyətini öyrənmək üçün də zəngin qaynaqdır. Oğuz türklərinin ritu-
al kompleksində ritual məkanının və ritualın özünün ümumi xarakterinin müəy-
yənləşdirilməsinə ciddi ehtiyac vardır. Arxaik ritual arxetiplərini müəyyənləşdir-
mək,  onun  formalşdığı  əski  təsəvvürlər  sistemini  aydınlaşdırmaq  üçün  eposda 
qorumuş  rudimentlərdən  istifadə  olunmuşdur.  Belə  yanaşma  oğuz  eposundakı 
arxaik ritualın səciyyəvi cəhətlərinin izah etməyə imkan verir. 
 İşin  məqsədi.  Tədqiqatda qarşıya qoyulmuş əsas  məqsəd oğuz eposunda 
xaos  ritual  məkanını  rudimentlər  əsasında  aydınlaşdırmaq  və  arxaik  ritualın 
səciyyəvi cəhətlərinin müəyyənləşdirməkdir. 
 

---

Dədə Qorqud ● 2015/I I                                                                                                                                                                     50 
 
 
Oğuz eposu özündə türk xalqlarının ən qədim təsəvvürlərini, inanclarını və 
rituallarını  birləşdirən  çox  zəngin  bir  qaynaqdır.  Buraya  oğuzların  orta  əsrlər 
dövründə  yazıya  alınmış  çoxlu  sayda  “Oğuznamələr”i  daxildir.  “Kitabi-Dədə 
Qorqud”  (KDQ)  abidəsi  də  bunlardan  biridir.  Abidədə  oğuzların  ibtidai  mədə-
niyyət dövrünə aid rituallarının da rudimentləri qorunub qalmışdır. Arxaik ritual 
məkanını  bildirən “yalançı dünya”, “Yalançı oğlu Yalıncıq”, “Dəli Domrul” və 
“Təpəgöz” kimi ritual personajları vardır. Bu ritual rudimentləri müxtəlif obraz-
larda,  motivlərdə  və  qarşıdurma  cütlüklərində  öz  əksini  tapır.  Eposda  arxaik 
ritualdan gələn rudimentlərin, mifoloji obrazların müxtəlif şəkildə izah olunduğu 
tədqiqatlar  vardır  (1;2;3;4;  5;  6;7;8  və  b.).  Mifoloji  anlayışların  ciddi  təhlil 
olunaraq,  elmi  dövriyyəyə  daxil  edilməsin  ən  uğurlu  nümunələri  S.Rzasoyun 
“Oğuz  mifologiyası”  ilə  bağlı  araşdırmalarından  başlanır.  S.Rzasoya  görə, 
“KDQ”-də  kosmos-xaos  qarşıdurmasının  ilkin  mifoloji  semantikasının  təzahür 
etdiyi ən tipik qarşıdurma qoşası Basat-Təpəgöz qarşıdurmasıdır. Hər iki obraz 
dünya  modelinin  ilkin  kosmoloji  strukturunu  aydın  şəkildə  özündə  inikas  edir. 
Basat-kosmosu,  Təpəgöz-xaosu  təmsil  edir.  Təpəgözün  mənsub  olduğu  xaos 
dünyası  Basat  ilə  qarının  dialoqunda  “Yalançı  dünya”  adlandırılır:  “Yalançı 
dünya  yüzündə  bir  ər  qopdı”  (8,  100).  Qarının  dilindən  Təpəgözün  mənşəyi  – 
mənsub olduğu dünya ilə bağlı deyilmiş bu cümlə təsadüfi olmayıb, sintaqmatik 
vahid  kimi  oğuz  mifoloji  dünya  modelindəki  elementlərin  mənsub  olduğu  kos-
moqonik  sferanı  bildirmək  üçün  işlədilən  dəyişməz  formuldur  (8,184).  Doğru-
dan  da,  bu,  kosmoqoniyanı  göstərən  epik  formuldur.  Amma,  burada  “Yalançı 
dünya”nın semiotik mənası fərqlidir. 
Muxtar  Kazımoğlu  yazır  ki,  “Təpəgözün  xaos  aləmi  ilə  bağlı  olması  və 
kosmosa qarşı durması məsələsində elə bir qaranlıq cəhət yoxdur. Müəyyən qə-
dər qaranlıq qalan xaos aləminin “yalançı dünya” adlandırılması məsələsidir (5). 
S.Rzasoy özündən əvvəlki tədqiqatlara əsaslanıb yeraltı dünyanın “yalançı dün-
ya” adlandırılmasını tərsinəlik cəhəti ilə əlaqələndirir: “Yeraltı dünyaya… səfər 
edən qəhrəman burada… Yerüstü dünyanın tərsi olan dünya ilə qarşılaşır. Bura-
da  atın  qabağında  ət,  quşun  qabağında  ot olur.  Qəhrəman  hər  heyvanın  yemini 
özünə  verməklə…  xaosu  aradan  qaldırır,  kosmik  nizam  yaradır»  (7,  371-375). 
Təbii ki, tərsinəlik elementləri də xaosun mətndəki təzahür formalarından biridir 
və  bu  mediator  vasitəsilə  aradan  qaldırılır,  yəni  kosmos  bərpa  olunur.  Eposda 
belə bərpa qəhrəmanın xarakterini müəyyənləşdirən vasitə kimi çıxış edir. 
Burada “Yalançı dünya”nın xaos kimi götürülməsi onun “yalançı” təyini ilə 
bağlıdır.  Əlbəttə,  bu  təyin  “dünya”ya  nə  isə  fərqli  bir  xarakter  verir  və  onu  adi 
kosmos  dünyasından  fərqli  olduğunu  göstərir.  Burada  da  “yalançı”  epiteti 
sözügedən “dünya”nın əsas xarakterini  müəyyənləşdirir. Məsələ burasındadır ki, 
“Yalançı  dünya”  öğuz  mətnlərindəki  “Fani  dünya”,  xalq  düşüncəsindəki  “Gidi 
dünya” və ya əski türk mətnlərindəki “Isız ajun”la bir sintaqmatik sırada görünsə 
də tam  identik  bir paradiqma təşkil  etmir. Əlbəttə, “Yalançı dünya”  “Isız ajun”, 

---