Microsoft Word Dede-Qorqud-2015-3
Yüklə 2,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dədə Qorqud ● 2015/I I I 11 T.Əfəndiyeva “Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı” əsərində, M.Adilov “Azərbaycan dilində sintaktik təkrarlar” monoqrafiyasında bədii-poetik leksikanın çox mühüm problemlərinə toxunmuşlar (2, 33). Bizim məqsədimiz bu nəzəri qaynaqlara söykənərək DQK-nın ingiliscəyə P.Mirabil tərcüməsində ortaya çıxan poetik-leksik problemləri işıqlandırmaqdır. “Dədə Qorqud kitabı”nı ingilis dilinə uğurla tərcümə edən P.Mirabilin poetik leksikası, elmi-nəzəri münasibəti və praktik çevirmələri ayrıca araşdırma mövzusu- dur. P.Mirabil motivləri dastanların “skeleti” adlandırmışdır. Lakin motivlər özlü- yündə sənət əsəri yox, bir salnamə ola bilər. Motivləri və onların fonunda təsvir olu- nan tarixi hadisələri sənət əsərinə çevirən bədii-poetik vasitələr sistemidir. Məhz bə- dii vasitələrdən məharətlə istifadə nəticəsində “skelet” ətə-qana dolur, canlanır. Pal- tar, geyim insanı bəzədiyi kimi, formulalar, bədii vasitələr də motivləri canlandırır. DQK-nın ingilis dilinə, o cümlədən başqa dillərə tərcüməsində tərcümə edilən dilin və “Dədə Qorqud kitabı”nın dilinin leksik özəllikləri aparıcıdır. Bu, dil siste- mində leksikanın rolunu əks etdirir. Dil və təfəkkür, dil və yaşam tərzi, dil və etnoq- rafiya özəlliklərinin ağırlıq mərkəzi məhz leksikadır. Şəkil və məzmunca söz qrupları, xüsusilə çoxmənalılıq kateqoriyası, deyim xə- zinəsi, məcazlar sistemi, əsasən metaforalar, metonimiyalar, bədii təyinlər, müqayi- sələr leksik-poetik zənginliyin ifadəsi kimi ortaya çıxır. Qəhrəmanlıq dastanlarını “epik bir mənzərə” adlandıran P.Mirabil onların ma- hiyyətini açarkən orijinal və maraqlı mülahizələr irəli sürür. P.Mirabilə görə ozanlar epik mənzərəni elə çəkirlər ki, oxucular onu həm eşidə, həm də görə bilirlər. O, ozanların səsinin dastanın sintaksisini yaratdığını irəli sürür. Ozanın səsi dedikdə müəllif onların işlətdikləri bədii təsvir vasitələrini nəzərdə tutur. “Təşbih yaradıcılığı, təşbehləndirmə işi dünyagörüşü ilə bağlıdır. Təbiətin və cəmiy- yətin qavranması dövrünün ümumi səviyyəsi ilə sıx əlaqədədir. Milli-etnik təfəkkür- lə, eposun həyat tərzi ilə səslənir (4, 152). P.Mirabil həm DQK-da, həm də Avropa eposlarında adları çəkilən bədii vasitə- lərdən geniş şəkildə və böyük sənətkarlıqla istifadə olunduğunu qeyd edir. Müəllif seçdiyi dastanlardan götürdüyü nümunələr əsasında onlarda ən çox iş- lənən məcazların müxtəlif növlərindən, onların mahiyyətindən, poetik vasitələrin ox- şar və fərqli xüsusiyyətlərindən söz açır. P.Mirabil “Dədə Qorqud kitabı”nda işlənən bədii təsvir vasitələrindən birinin metafora olduğunu və bu təsvir vasitəsinin digər bədii təsvir vasitələrindən daha qüv- vətli olduğunu irəli sürür və onların deyilənlərin daha güclü və təsirli səslənməsinə imkan yaratdığını qeyd edir. Yunanca köçürmə anlamında olan metafora “bir şeyə uyğun, xas əlamət və ya keyfiyyətin başqa bir əşya üzərinə köçürülməsinə deyilir (1, 115). Elmi ədəbiyyatda “ixtisar edilmiş müqayisə” (A.A.Potebnya), ”gizli müqayisə” (A.N.Kojin) adlandı- rılan metafora bədii üslubun məğzində dayanan və Aristoteldən üzü bəri haqqında müxtəlif dünya dillərinin materialları əsasında yüzlərlə əsər yazılan məcaz növlərin- dən biridir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq poetikasında (Mir Cəlal, C.Xəndan, M.Rə- fili, P.Xəlilov, T.Mütəllimov, Ə.Hüseynov...) geniş öyrənilən metaforaların linqvistik təbiəti haqqında onlarla maraqlı əsərlər (B.Çobanzadə, Ə.Dəmirçizadə, T.Hacıyev, M.Adilov...) qələmə alınmışdır. Dədə Qorqud ● 2015/I I I 12 Metaforaların semantik, poetik-semantik özəlliklərinin nəzərə alınması tərcümə prosesində ciddi əhəmiyyət kəsb edir. “Dədə Qorqud” dastanlarının dilində 80-ə qədər metaforanın işlənməsi (təkrar istisna edilir) həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət faktoru kimi meydana çıxır və istər- istəməz DQK-nın ingilis dilinə tərcümələrinin əsas problemlərindən biri kimi ortaya çıxır. Bizim məqsədimiz bu metaforaların yaranma yollarını, semantik-poetik özəl- liklərini araşdırmaq deyil, DQK-nın ingiliscəyə tərcümələrində bu metaforaların tər- cümə prinsiplərini ortaya çıxarmaq, iki müxtəlif sistemli dildə tərcümə adekvatlığını, tipoloji və bəzi geneoloji xüsusiyyətləri ortaya qoymaqdır. İnsan oğlunun metafora yaratma modellerinin universal-tipoloji mahiyyəti ilə hər dilin yalnız özünəxas metafora sisteminin yaratdığı mənzərə birinci növbədə tər- cümə reallığında gerçəkləşir. Məcazın ən geniş yayılmış növlərindən biri olan metafora istər nitq-dil aspek- tində, istər quruluş aspektində (sadə-mürəkkəb), istərsə də sırf semantik səpkidə tər- cümə üçün geniş və dərin araşdırma müstəvisidir. P.Mirabil də dünya epos yaradıcılığında bədii təsvir vasitələrinin, o cümlədən metaforaların böyük rol oynadığını qeyd edir. Müəllifə görə, DQK-dakı ayrı-ayrı me- tafora örnəkləri ifadə etdikləri dərin mənaya, daşıdıqları qeyri-adi poetik yükə və ori- jinal formaya görə digər dastanlarda işlənmiş metafora nümunələrindən fərqlənir. P.Mirabilin fikrincə, DQK-da yalnız söz və ifadələr deyil, eləcə də ayrı-ayrı hadisələr metaforik mahiyyət daşıyır. Məsələn, birinci boyda Xızır ölüm ayağında olan Buğacın yarasını sığallayaraq deyir: “sən bu yaradan qorxma, oğlan, ölüm yoxdur; dağ çiçəyi ana südüylə sənin ya- rana məlhəmdir” deyir (3, 42). Məlumdur ki, ana dünyaya gətirdiyi uşağı südlə bəsləyir. Ana həyat verən ol- duğu kimi, onun südü də həyat mənbəyidir. O da məlumdur ki, türk mifologiyasında dağlar Tanrının evi hesab edilmişdir. Tanrı həyat verəndir və onun evində, dağlarda bitən çiçəklər də ana südü kimi, həyat mənbəyidir. Deməli, dağ çiçəyi ilə ana südündən hazırlanmış məlhəm əslində meta- foriki mahiyyət kəsb edir və Tanrı ilə ananın müqəddəsliyinə bir işarədir. Tanrıya və anaya olan bu böyük ehtiram özünü ikinci boyda daha qabarıq şə- kildə büruzə verir. Anasına qəzəblənmiş Uruz deyir: “Ana haqqı – Tanrı haqqı” de- yilməsəydi, qalqubanı yerimdən duraydım, yaqanla boğazından tutaydım, qaba ök- cəm altına salaydım,ağ yüzünü qara yerə dəpəydim, aqzun ilə burnundan qan şorla- daydım, can datlusun sana qöstərəydim!”. Bu cümlədə “Ana haqqı – Tanrı haqqı”, “qaba ökcəm”, “qara yer”, “qan şorla- daydım” və “can datlusun” kimi bir neçə metaforiki ifadələr var. Biri-birindən gözəl olan bu ifadələr içərisində “Ana haqqı – Tanrı haqqı” aforistik ifadəsi xüsusilə diqqəti cəlb edir. Bu qarşıdurmada ananın haqqı tanrının haqqı ilə bərabər tutulur. DQK-nin ingiliscəyə ilk tərcüməsində bu metaforik ifadə “Ana haqqı Allah tərəfindən verilmiş bir haqq olmasaydı (İf a mother‘s right had been a right given by Allah)” şəklində tər- cümə edilmişdir. Bu tərcüməyə etiraz edən O.Ş.Gökyay yazır: “Ana haqqı nə isə tan- rının haqqı da odur; ananın haqqı ilə tanrının haqqı birdir, ayrımı yoxdur” (3, 214). Yüklə 2,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|