Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 97 Satınalma gücü tarazlığı mövzusunda çox sayıda araşdırmalar aparılmış və nəzəriyyə ilə tətbiqatlar arasında daha əvvvllər mövcud olan bir çox önəmli ziddiyyətli nöqtə üzərində konsensuslar əldə edilmişdir. Đnkişaf etmiş ölkələrdə II Dünya Müharibəsindən sonrakı dövrə baxıldığında ümumi olaraq aşağıdakı nəticələr ortaya çıx- mışdır: 1 - Qısa vədədə satınalma gücü tarazlığından uzaqlaşma çox sıx- lıqla baş vermişdir. Bu tarazlıqdan uzaqlaşmanın səbəb olduğu fərq- liliklər beynəlxalq statistik fərqliliklərlə izah edilməyəcək qədər böyük və əhəmiyyətlidir. 2 - Uzun vədədə satınalma gücü tarazlığına doğru artıq bir meyl- lilik işarəsi yoxdur. Bununla əlaqədar olaraq söylənə bilər ki, 1970 və 1980-cı illərdə xarakterik olaraq özünü göstərən real valyuta məzənnələrindəki artım yönündəki geniş hərəkətlilik daha sonradan tərsinə çevrilərək uzun dönəmdə hədsiz dəyərlənmiş olan məzən- nənin daimi şəkildə uzun müddətli aşağı dəyərlənmə içinə girmişdir. 3 - Hərəkətlilik baxımından valyuta məzənnələrinin qiymətlərə görə fərqliləşdiyi görülmüşdür. Đnkişaf etmiş olan ölkələrdə inflya- siya həddi nisbi olaraq ildən ilə dəyişərək 2-3%-lərdən bir il sonra 6- 7%-lərə hətta 10%-ə belə çıxa bilməkdədir. Ancaq valyuta məzən- nələrinə baxıldığında buradakı elastikliyin bir günlük ticarət həcmi içində belə qiymətlərə görə 1-2% artıq olduğu görülməkdədir. Məzənnələr ilə qiymətlər arasındakı bu son əlaqənin görülmə- diyi istisnalı hallar son illərdə Braziliya, Argentina, Çili və Đsraildə yaşanan yüksək inflyasiya hallarıdır. Bu ölkələrdə satınalma gücü tarazlığı olması gərəkli nöqtələrdə ortaya çıxmışdır. Eyni şərait 1920-ci illər Almaniyasında olduğu kimi hiper inflyasiyalarda da keçərli olmuşdur. Bu cür kritik şəraitlərdə qiymətlərin ümumi vəziy- yəti ilə əlaqədar səhv məlumat sahibi olmanın gətirdiyi zərərlər çox artıq olduğundan iqtisadi vahidlərin məlumat sahibi olmaq üçün xərcləmiş olduqları məsrəflər artmaqdadır. Buna uyğun olaraq yeni- ləşən müqavilə və qiymət kontrolları valyuta məzənnələrini və qiy- mətləri satınalma gücü tarazlığına doğru yönləndirməkdədir. 190 190 Laurence S. Copeland, Exchange Rates and International Finance, Second Edition, Wokingham, Addison-Wesley Publishing Company, 1994, pp. 76-77. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 98 Satınalma gücü tarazlığının istifadə və tətbiq olunma asanlı- lığı ilə əlaqədar olaraq iqtisadçıların düşüncələri zamanla çox sürətli dəyişmişdir. Birinci Dünya Müharibəsi sonrasında Cassel tarazlıq valyuta məzənnələrinin milli qiymət səviyyələrindəki dəyişikliyə bağlı olaraq müəyyən edilməsini təmin edən satınalma gücü tarazlı- ğını təqribi bir təxmin vasitəsi olaraq görmüşdür. 1960-cı illərin ortalarına qədər iqtisadçılar əsasən tək doğru təxminləyici və uzun dönəm ölçüsü olaraq satınalma gücü tarazlığını görmüşlər. Tez-tez və bəzən də uzun müddətli satınalma gücü tarazlığından yayınma- ların olduğu görülmüşdür. Əlavə olaraq satınalma gücü tarazlığına görə hazırlanmış uzun dönəmli təxminlərdə gecikmələrin olduğu bir çox əsərdə dilə gətirilmişdir. 1980-cı illərin sonu və 1990-cı illərin ortalarında bəzi səlahiyyətlilər tərəfindən (Abuaf və Jorion 1990, Jorion və Sweeney 1996, Willett 1982 kimi) aparılan test nəticələri; valyuta məzənnələrini müəyyənləşdirən satınalma gücü tarazlığı yanaşmasına qarşı inamın azaldığını, dövlət və özəl sektor firmaları tərəfindən aparılacaq beynəlxalq investisiya qərarlarında bu metodun verəcəyi nəticələrə qarşı şübhələrin artdığını göstərmişlər. 191 Satınalma gücü tarazlığına qarşı atılan fikirlərdən bəziləri, müxtəlif iqtisadi güclərin valyuta məzənnələrində zamanla geniş və uzun müddətli elastikliklərə səbəb olduğunu irəli sürmüşdür. Bu cür iddialar satınalma gücü tarazlığının qısa dönəmdə keçərli olmadığını ancaq, uzun dönəmdə bunun keçərliliyini inkar etmənin də gərəksiz olduğunu dilə gətirmişdir. Digər bəzi mütəfəkkirlər də iqtisadi güclə- rin uzun vədədə ticarət və ticarət-xarici malların nisbi qiymətlərində dəyişikliklər ortaya çıxardığına işarə etmişlər. Buna görə, uzun müd- dətli satınalma gücü tarazlığının keçərliliyi ya sadəcə ticarət malları ümumi qiymət səviyyələrini ya da ticarət və ticarət malları olmayan bütün malların ümumi qiymət səviyyəsini əhatə etməsi əsasında mümkün ola bilməkdədir. Đki ölkə ümumi qiymət səviyyələrinə görə satınalma gücü tarazlığının müəyyən edilməsi aşağıdakı üç şərtə bağlıdır. Bunlar: 191 Richard J. Sweeney, “Intervention Strategy and Purchasing Power Parity” Exchange-Rate Policies for Emerging Market Economies, Ed. by Richard J. Sweeney, Clas G. Wihlborg, Thomas D. Willett, Oxford, Westview Press, 1999, p. 210. Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 99 a) Hər bir ticarət malı “tək qiymət qanununa” uyğun olaraq hər ölkədə (xüsusilə tək pula doğru yönəlmənin olduğu dönəmdə) eyni qiymətləri sərgiləyərsə; b) Faktor qiymət eyniliyi və bənzər istehsal funksiyaları ticarət mallarının qiymətlərini beynəlxalq səviyyəyə gətirirsə; c) Qarşılıqlı olaraq ölkələrin məcmu qiymət indeksində hər mal eyni ağırlığa sahib olarsa, satınalma gücü tarazlığına varma imkanı olmaqdadır. Bənzər şəkildə sadəcə ticarət mallarının qiymət səviyyə- lərindəni istifadə olunduğunda isə satınalma gücü tarazlığı birinci və üçüncü şərtlər altında keçərli olmaqdadır. 192 4. Tək Qiymət Qanunu və Arbitraj Daha əvvəl də vurğulandığı kimi, tək qiymət qanunu, daşıma məsrəfləri və ticarəti əngəlləyici müxtəlif faktorların olmadığı rəqa- bət əsaslı fərqli bazarlarda, ortaq pul cinsindən, eyni tip malların eyni qiymətlə satılmasını ifadə etməkdədir. Tək qiymət qanunu əslində iqtisadi mallarla əlaqədar təsirli olaraq gerçəkləşdirilən arbit- raj işinə əsaslanmaqdadır. Arbitraj işləri də iqtisadi vahidlərin qiy- mət fərqliliklərinə əsaslanaraq risksiz pul qazanma imkanları ortaya çıxarmasıyla meydana gəlməkdədir. Bunu misalla açıqlayarsaq, Đngiltərədəki bir avtomobilin məsrəfi 15000₤ ikən, eyni avtomobilin məsrəfi ABŞ-da 30000$ isə, tək qiymət qanununa görə iki ölkə arasındakı valyuta məzənnəsi 15 000₤/30 000$= 0.5₤/1$ olmalıdır. Əgər valyuta məzənnəsi 0.6₤/1$ kimi olması gərəkən həddin üzərində bir dəyərdə olarsa, ABŞ vətəndaşları əlaqədar avtomobili Đngiltərədən almağa üstünlük verə- cəklər. Çünkü bu məzənnədən avtomobilin məsrəfi Đngiltərədə 25000 dollara qarşılıq gəlməkdədir. Beləcə, ABŞ vətəndaşlarının bu satınalma işindən 5000 $-lıq bir qazancları olmaqdadır. Tək qiymət qanununa görə ABŞ vətəndaşlarının bu arbitraj imkanından fayda- lanmaq istəmələri nəticəsində ABŞ dollarına olan tələb azalarkən Đngilis funtuna olan tələb artmaqdadır. Bu şərait funtun dəyərlənib 192 Peter Isard, a.g.e., p. 60. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 100 0.5₤=1$ olduğu və arbitraj imkanının qalmadığı səviyyəyə qədər davam edəcəkdir. 193 Görüldüyü kimi iki ölkə arasındakı valyuta məzənnələrində bir fərqliliyin olması arbitraj işləri ilə məşğul olan arbitrajçılar (arbitrageur) üçün pul qazanma imkanlarının ortaya çıxmasına səbəb olmaqdadır. Arbitrajçılar hər zaman üçün ölkə bazarları arasında bir qiymət fərqliliyinin olub olmadığına baxmaqda, bu bazarlardan mütəmadi olaraq pullar alıb satmaqdadırlar. Yuxarıdakı misalda olduğu kimi ABŞ dolları ilə Đngilis funtu arasında bir fərqin olması bu bölgədə fəaliyyət göstərən London və Zürih bazarları kimi bir çox bazarı hərəkətə keçirəcəkdir. Bu bazarlardakı arbitraj işləri ilə bu fərqlilik ortadan qaldırılacaqdır. Burada arbitraj ilə spekulyasi- yanın eyni olmadığını da vurğulamaq lazımdır. Spekulyasiya işində hər hansı bir pulun gələcəkdə dəyər qazanacağı ehtimalı ilə satınalın- ması sözü gedərkən, arbitrajda belə bir riskli ehtimal deyil, birbaşa bilinən nəticələri vardır. Yəni arbitraj işində bir risk deyil, bir fürsət vardır. 194 Arbitraj işləri ilə bazarlarda tarazlığın təmini iki pul məzən- nəsi arasında baş verdiyi kimi ikidən çox pul arasında da həyata keçirilə bilər. Bunun üçün ABŞ dolları, Đngilis funtu və Alman markı misal olaraq alına bilər. Arbitrajçılar, bu üç pul arasındakı satınalma gücü tarazlığını funt/dollar kimi iki pul arasında təmin etdikləri şəkildə reallaşdırırlar. Bu tarazlığın ortaya çıxması üçün; S $, ₤ (t) = S $, DM (t) r S DM, ₤ (t) formulundan istifadə oluna bilər. Buradaki S $, DM (t) ifadəsi t döv- ründə cari bazarda keçərli olan dollar cinsindən mark məzənnəsi, S DM, ₤ (t) ifədəsi t dövründə spot bazarda keçərli olan mark cinsindən funt məzənnəsi və S $, ₤ (t) ifadəsi də t dövründə spot bazarda keçərli olan dollar cinsindən funt məzənnəsini verməkdədir. Yuxarıdakı üç tərəfli tarazlıq şərtində pullar arasındakı əlaqənin yönü göstəril- 193 Keith Pilbeam, Đnternational Finance, Second Edition, London, Macmillan Press Ltd. 1998, p. 138. 194 George T. Mccandless, Macroeconomic Theory, International Edition, Mexico, Prentice-Hall, 1991, p. 291. Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|