Microsoft Word diplomatiya az doc

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
28 
f)  Digär kömäkçi hissiyyatlarla älaqädar parametrlär: Mäs., härarät, çäki, vä s.; 
II.1.1.2. Şäxsiyyätin emosional (psixomotor) xarakteristikası. 
  Bu kateqoriyaya aiddir: 
a)  Hissi  davranış:  emosiyaların  dayanıqlılıq  tärzi,  o  cümlädän,  öz  emosiyalarını  tez  büruzä  vermäk  (tez  sevinib,  tez 
kädärlänmäk, tez ağlayıb, tez gülmäk, tez heyrätlänmäk, tez qäzäblänmäk vä s.), yoxsa bunları daim näzarätdä saxlaya 
bilmäk; 
b) 
ntellektin tempi: täfäkkürünün, o cümlädän, onun täzahürü olan davranış vä nitqinin süräti, tempi, reaktivlik däräcäsi; 
II.1.1.3. Şäxsiyyätin intellektual (koqnitiv) xarakteristikası. 
  Bu kateqoriyaya aiddir: 
a)  Rasionalizm,  o  cümlädän,  beyinin  assosiativ  qabiliyyäti,  ümumi-xüsusi,  säbäb-näticä  arasında  älaqäni  görä  bilmäk 
qabiliyyäti, çıxarılan näticälärin ehtimallıq faizi, motivlärinin subyektiv-obyektivlik däräcäsi; 
b)  Erudisiya potensialı; Yäni, mälumatlılıq, kompetensiya, dünyagörüşü vä s. 
II.1.1.4. Şäxsiyyätin iradi (evokativ) xarakteristikası. 
  Bu kateqoriyaya aiddir: 
a)  mäqsäd vä motivläri seçä bilmäk qabiliyyäti; 
b)  motivlärin defisiti vä ya izafiliyi şäraitindä fäallığı tänzimläyä bilmäk qabiliyyäti; 
c)  psixi prosesläri yerinä yetirilän fäaliyyät növünä uyğun täşkil edä bilmäk qabiliyyäti; 
d)  mäqsädin  äldä  olunması  yolunda  ortaya  çıxan  maneälärin  däf  edilmäsi  üçün  fiziki  vä  psixi  imkanları  säfärbär  edä 
bilmäk qabiliyyäti vä s. 
Bu  dörd  sfera  insan  üräyinin,  beyninin  bir  növ  güzgüsü,  displeyi,  illüminatoru,  ekranıdır.  Här  bir  insanın 
psixi  portreti  mähz  bunların  ayrı-ayrılıqda  bir-biri  ilä  necä  kombinasiya  olması  ilä  müäyyänläşir.  Onların  här 
birindäki  elementar belä däyişiklik insan psixikasında  gedän proseslärlä älaqädardır, onların ifadäsi, inikasıdır. 
nsanların  üräyindä  saxladığı,  gizlätmäk  istädiyi,  illärlä  açmadığı  istänilän  fikrini  açıq  bir  kitab  kimi  oxumaq, 
qälbindä  yaşatdığı  hisslärini  duymaq,  gizli  dünyasını  qarış-qarış  gäzmäk  onların  sinxronik  üsulla  tädqiqi 
vasitäsilä häyata keçirilir ki, bu da öz növbäsindä mähz indikator, ossilloqraf, barometr vä s. adlandırıla biläcäk 
hämin bu dörd sferanın kodlarını deşifrä, detektä, interpretasiya edä bilmäk hesabına mümkün olur. Bunun üçün 
isä,  deyildiyi  kimi,  hämin  bu  sferaların  bir  sıra  qanunauyğunluqlarını  bilmäk  zäruridir  ki,  aşağıda  mähz  bu 
qanunauyğunluqlar barädä söhbät açılır. 
 
II.1.2. ŞÄXSIYYÄTIN RELYATIVISTIK XARAKTERISTIKALARI 
Relyativistik  dedikdä  burada  mütläq  yox  nisbi,  yäni  hansısa  müqayisädä  vä  ya  meyar  baxımından  olan 
parametrläri näzärdä tutulur. 
Yäqin ki, dahi mütäfäkkir Mähämmäd  Füzulinin öz dövründä necä bir acınacaqlı tale yaşadığını bilmäyän 
azärbaycanlı  tapılmaz  –  hätta  ömrünün  sonlarında  ona  käsilän  täqaüdü  belä  ala  bilmämäsi  faktı  orta  mäktäb 
därsliyindän här bir azärbaycanlıya yaxşı mälumdur. 
Lakin bu, dahilärin öz dövründä ayaq altında tapdanmasına dair yeganä haldırmı? 
Bäşär  tarixi  bu  kimi  faktlarla  doludur:  görkämli  şair  Dante  sürgündä  yaşayıb  yaradıb  vä  orada  da  ömrünü 
başa vurub; V.N.Rentgen (1845-1923) vä J.B.Lamark, Alman bästäkarı  ohan Sebastyan Bax (1685-1750) vä b. 
ehtiyac vä tänhalıq içindä ölmüşlär; Spinoza ömrünün sonunacan – şüşäyonan, Molyer – divarrängläyän işläyib 
vä s. Bu siyahını kifayät qädär uzatmaq olar. Lakin bu hälä mäsälänin hamısı deyil. Bäs heç bir läyaqäti olmayan 
insanların çox vaxt zirväläri yüksälib, insanlar täräfindän bir büt kimi qavranılmasının säbäbi nädir? – hansıların 
ki,  bu  cür  yüksäk  münasibätä  layiq  olmadıqları  çox-çox  sonralar  üzä  çıxıb.  nsanların  däyärländirilmäsindä 
bunca subyektivlik nädändir? 
Räy vä zövqä etalon yoxdur. Biz yuxarıda här bir käsin malik ola biläcäyi mümkün parametrläri sadaladıq. 
Lakin  bu  parametrlärdän  hansının  yaxşı,  hansının  pis  olduğunun  müäyyän  etmäyä  hälälik  heç  bir  meyar 
tapılmayıb.  Ayrı-ayrı  vaxtlarda  buna  cähd  olunubdusa  da,  än  axırda  bu  cähdlärin  hamısı  iflasla  näticälänib  – 
avropalıların gözälliyi xätkeşlä ölçüb qiymätländirmäsi kimi (gözällik standartları näzärdä tutulur). 
Dahi  –  yüksäk  bioloji  potensialı  bunun  sosial  sferada  realizä  olub-olmamasından,  şäxsiyyätsä  (tarixi 
şäxsiyyät) – yüksäk sosial statusu bioloji potensialının olub-olmamasından täcrid formada qäbul edilän färddir. 
Şäxsiyyätlär  –  yaxşı  uydurulmuş  miflärdirlär  vä  onların taleyindä  sosial  sämt  küläklärinin rolu,  bütün  hallarda 
bioloji  faktorlardan  daha  çoxdur.  Mähz  hämin  bu  küläkläri  mäqsädli  idarä  edä  bilmäk  liderlärin  (ulduzların, 
qährämanların...) taleyini, kütlälärinsä seçim vä qärarını planlı idarä edä bilmäyä bärabärdir. Här käsin bioloji 
‘‘Eqo-Män’’inin  sosial  proyeksiyası  isä  çoxsaylı  subyektiv  faktorların  prizmasından  keçäräk  formalaşdığından, 
bu  arada  insanların  «däyärlär  şkalasındakı»  yerini müäyyänläşdirib,  tarixä  kimlärisä  qızıl,  kimlärisä qara  xätlä 
yazmağın  meyarı  da  itir.  Tarixän  neçä-neçä  nähäng  kütlälärin  illüziyalara  uyaraq  mähv  olmasının,  neçä-neçä 

---

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
29 
däyärli  şäxsiyyätlärinsä  ayaqlar  altında  qalaraq  tapdanmasının,  äväzindä  zirvälärä  çox  vaxt  fırıldaqçıların 
yüksälmäsinin mexanizmi mähz bu nüanslarla älaqädardır... 
Bir  sözlä,  insan  ifrat  däräcädä  gözäl,  ağıllı,  güclü  vä s.  ola  bilär.  Lakin  düşdüyü  kollektivdä,  cämiyyätdä 
hazırkı vaxtda hansı meyarların üstün bilinmäsindän, hansı insani keyfiyyätlärin daha çox däyärländirilmäsindän 
asılı  olaraq,  bu  sadalanan  keyfiyyätlärä  malik  şäxslär  dä,  çox  cılız  görünä  bilär.  Äksinä,  başqa  yerlärdä  ayaq 
altında tapdanan birisi, burada nüfuz, hörmät sahibi ola bilär. Necä ki, bugünkü dünya  äsasän mähz bu prinsip 
üzärindä qurulub. 
 
     
I
I
I
I
.
.
2
2
.
.
 
 
Ş
Ş
Ä
Ä
X
X
S
S
I
I
Y
Y
Y
Y
Ä
Ä
T
T
I
I
N
N
 
 
T
T
Ä
Ä
D
D
Q
Q
I
I
Q
Q
 
 
Ü
Ü
S
S
U
U
L
L
L
L
A
A
R
R
I
I
 
 
Beläliklä, individlärin psixi väziyyätinin dinamikasını şärtländirän cämi psixi komponentlär barädä bu qädär. 
nsanın istänilän fäaliyyäti mähz bu faktorların birgä täsiri altında, onların kombinasiyasında meydana çıxır vä 
istär ayrıca färdlärin, istärsä dä nähäng kütlälärin psixoloji idaräçiliyi dä, sadalanan hämin bu faktorlara müxtälif 
metodlarla müdaxilä hesabına mümkün olur. Bu baxımdan, davranış vä düşüncälärin idaräçiliyinä aid här hansı 
bir  konsepsiyada  motivlär  yerindä  yeganä  olaraq  Freydin  dediyi  hämin  irrasional  häväslär  ansamblını,  yaxud 
Adlerin  dediyi  hämin  defekti  äväzlämäk  märamını  vä  ya  Olportun  dediyi  individual  xüsusiyyätläri  vä s.  ayrı-
ayrılıqda  äsas  götürmäk,  täbii  olaraq  birtäräfliliyä  vä  mähdudluğa  gätirib  çıxarardı,  bu  konsepsiyanın 
universallığına  vä  işläkliyinä  ciddi  ängäl  törädärdi.  Häqiqät,  deyildiyi  kimi,  bunların  mäxräcindä  vä  ya 
kombinasiyasındadır  ki,  yuxarıda  biz  bu  mäxräclärdän  birini  tapmağa  cähd  etdik.  Vä  öz  konsepsiyamızı  da 
hämin bu inteqral baza üzärindä quracağıq. 
Kimäsä  täsir  halında  düzgün  taktika  seçä  bilmäyin  än  zäruri  şärtlärindän  biri  –  onun  hämin  ontogenez  vä 
filogenezini, başqa sözlä, kimliyini, onun psixikasının ümumi xüsusiyyätlärini, verilmiş andakı däyişikliklärini, 
xasiyyätini, ümumi täläbatlarını, maraqlarını, ehtiyaclarını, tämännalarını vä s., kütlänin idaräçiliyi halı üçünsä – 
kütlä  içärisindä  hansı  hisslärin,  märamların  üstünlük  täşkil  etdiyini  däqiq  bilmäkdir.  Bunlarsız  qarmaqarışıq 
münasibätlär labirintindä düzgün oriyentasiya äldä etmäk, kütlänin vä ya ayrıca färdin räy vä baxışlarını lazımi 
istiqamätä yönältmäk üçün sämäräli iş apara bilmäk qeyri-mümkündür. Bu säbäbdän, ilk olaraq täräf-müqabilin 
deyilän baxımdan olan parametrlärini täyin etmäk qaydaları barädä: 
Ünsiyyät  zamanı  düzgün  taktika  seçä  bilmäk  işinin  tärkib  hissäsi  olan  bu  mäsäläni  müxtälif  konkretlik 
säviyyäsindä, äsasän üç yolla häll etmäk mümkündür: 
1)  Cämi insanlara xas olan ümumi psixi älamätläri täräf-müqabilä dä aid etmäklä – ümumi formada; 
2)  Mänsub olduğu irqä, irsä, cinsä, sinfä, dinä, millätä vä s. xas olan ümumi cähätläri ona da aid etmäklä – xüsusi formada; 
3)  Konkret olaraq onun öz psixi konturlarını müäyyän etmäklä – färdi formada. 
Aşağıda bunların här biri barädä nisbätän ätraflı mälumat verilir. 
 
II.2.1. DIAXRONIK TÄDQIQ ÜSULU 
 
Ümumi  sinif  äsasından  ayrıca  färd  barädä  näticä  çıxarmaq  ümumi  oriyentasiya  üçün,  täqribi  proqnoz 
baxımından  ähämiyyät käsb etsä dä, här halda, däqiq proqnoz üçün mütläq färdin  özünün individual cähätläri, 
spesifik xüsusiyyätläri vä s. aşkar edilib näzärä alınmalıdır. Burada artıq nä psixoloji alqoritm olan stereotiplär, 
nä  irqi,  irsi,  cinsi,  dini,  milli  vä s.  şablonlar, nä  transferlär  kara  gälmir.  Burada  oxşarlıqlar,  ümumiliklär  deyil, 
färqlär vä unikallıqlar prinsipial mahiyyät käsb edir.  ndividi kütlädän, ümumidän ayıran, seçän bu xüsusiyyätläri 
(appersepsiyaları) tapıb üzä çıxarmadan, istänilän eniş-yoxuşda ünsiyyäti normal yola verä bilmäk vä täräfdaşın 
individual dünyasının astanasından o yana keçmäk qeyri-mümkündür. 
nsanın  mäqsädyönlü  psixi  väziyyätinin  formalaşmasının  birinci şärti  –  onun  uzunmüddätli  yaddaşında bu 
şäraitä uyğun väziyyätin enqramının mövcudluğudur.  kinci şärt – onun özünün individual psixi parametrläri vä 
bu parametrlärin öz aralarında  qarşılıqlı rabitäsidir. Psixikanın äsas komponentläri bu mäqamda afferent sintez 
prosesini  şärtländirän  sistemyaradıcı  faktor  funksiyasında  çıxış  edir.  stänilän  biosistem  ätraf  dünyaya 
uyğunlaşmaq fäaliyyätindä özünün daxili proseslärini analiz edib, bunlara uyğun olaraq hansı qärar qäbul etmäk 
lazım  olduğunu  öz-özü  üçün  müäyyän  edir.  Mähz  buna  görä  dä,  qarşı  täräfin  reaksiyalarını  proqnozlaşdıra 
bilmäk üçün onun daxili alämini öyränmäk zäruri şärtdir. 
Prinsip  baxımından,  dünyada  mövcud  olan  cämi  tädqiqat  üsullarını  iki  kateqoriyaya  ayırmaq  mümkündür: 
diaxronik  vä  sinxronik  metodlar.  Bunlardan  birincisi  –  keçmişä,  ikincisi  isä  –  bugünä  aid  faktları  öyränmäklä 
aparılan araşdırma üsuludur.  stänilän individi öyränmäyin metodları da bu täsnifata tabedir. Kimisä onun şäxsi 
işinä,  anket  vä  kartoteka  göstäricilärinä,  xatirä  däftärinä,  köhnä  mäktublarına,  yazışmalarına  vä s.  äsasän 
öyränmäk  mähz  diaxronik  tädqiqata  nümunälärdändir.  Sinxronik  tädqiqata  isä  biz  bugünlä  älaqädar  faktların 

---