www.uemu.birolmali.com
Urmu Kitabxanasi
17
I
I
.
.
2
2
.
.
M
M
O
O
T
T
I
I
V
V
L
L
Ä
Ä
R
R
B
B
A
A
R
R
Ä
Ä
D
D
Ä
Ä
B
B
I
I
Z
Z
I
I
M
M
Q
Q
Ä
Ä
N
N
A
A
Ä
Ä
T
T
I
I
M
M
I
I
Z
Z
Beläliklä, davranış vä düşüncälärin başlıca determinasiya mexanizmi barädä müasir elmin qänaäti barädä bu
qädär. Bu variantlardan här biri bugünäcän neçä-neçä sınaqdan keçib yaşamaq hüququ qazana bilibdisä, demäli,
onlarda nä isä var. Üstälik dä ki, onların heç birindä qeyri-mäntiqi olan elä bir cähät dä yoxdur.
Özlüyündä bu versiyalardan här biri digärlärinin inkarı üzärindä qurulub, här biri digär qalanlarına alternativ
kimi qäbul edilirsä da, äslinä qalsa biz onlar arasında elä bir ziddiyyät dä görmürük. Häqiqät haradasa bu
sınanmış variantların mäxräcindä vä ya kombinasiyasındadır vä onlar haradasa bir-birini tamamlayır. Burada biz
dä bunu mähz bu cür qäbul edirik
Biz, mexanisistlär, o cümlädän, bihevioristlär kimi qäbul edirik ki, psixologiya indeterminist bir elm deyil vä
insanın här bir davranışı, düşüncäsi konkret faktorlar täräfindän determinläşir vä bu reduksiyada ätraf dünyanın
täsirlärinin rolu heç dä axırıncı deyil. Ätraf dünyanın çoxsaylı kinestetik (daktil vä ya adi Nyüton täsirläri),
termik (Karno täsirläri), elektrostatik (Kulon täsirläri), astral (kosmik täsirlär), maqnetik, optik vä optiko-
kinetik, akustik, dequstral, aromatik vä s. kimi – fiziki; verbal, mental, virtual, hüquqi-normativ vä s. kimi –
sosial täsirläri kontinuumunda här bir canlının, o cümlädän, insanın, öz orbitindän känara çıxa bilmäyän vä
xüsusiyyätläri ätraf täsirlärlä şärtlänän säma cisimlärindän färqi cüzidir. Bu täsirlär çox äksär hallarda sistemsiz,
koordinasiyasız vä mäqsädsiz xarakter daşıyıb, heç dä hämişä individin vä ya bütövlükdä cämiyyätin maraqları
ilä üst-üstä düşmäsä dä, här halda, bunlardan azad olmaq da, praktik olaraq mümkün deyil. Çünki här bir färd
özünün bioloji vä digär täläbatlarını ödämäk üçün täbiätlä, ona bu täläbatları daha rahat ödämäk, bioloji
mövcudluğunu daha effektli sığortalamaq imkanı verän cämiyyätlä, onun müvafiq infrastrukturları ilä
münasibätä girmäyä mäcbur vä ya mähkumdur. Başqa sözlä, täbiät vä cämiyyät kontinuumunun mäxräcindä
yerläşib, avtonom häyat sürmäk qeyri-mümkündür. Bu aspektdän mäsäläyä, hätta mexanistlärdän dä bir qädär
radikal yanaşaraq, biz sadalanan hämin täsir formalarını (fiziki, härbi, psixoloji, emosional, siyasi, iqtisadi,
mänävi vä s.)
adi informasiya növü kimi; Täbiät, cämiyyät vä insanı ayrı-ayrılıqda
müxtälif informativ
sistemlär kimi; Täbiät, cämiyyät vä insanı, bir-biri ilä qarşılıqlı münasibätdä
baxış bucağından asılı olaraq,
biri digärinin arqument vä funksiyası kimi; Ätraf dünya (fiziki vä sosial) vä insanı birlikdä qapalı sistem kimi,
ayrılıqda insan vä ayrılıqda ätraf dünyanı isä
bir-biri ilä korrelyativ rabitädä olan açıq sistem kimi; Fiziki,
sosial vä psixi passivliyi
stasionar hal kimi; Bu sahälärdäki aktivliyi
informativ disbalans vä ya häyäcanlı
informativ väziyyät kimi; Täräqqi vä tänäzzülü
entropiya däyişikliyi kimi; Birtäräfli inkişaf vä birtäräfli
tormozlanmanı (mäs., natamamlıq kompleksini)
izoproses kimi; Proseslärdä eskalasiyanı
zäncirvari
reaksiya kimi; Sosial seqmentasiyanı
vektor färqi kimi; Sosial referentliyi valentlik vä s. kimi qäbul edib,
onlara aid problemlärä dä hämin bu terminlärä aid qanunlar prizmasından baxırıq.
Lakin mexanistlärdän färqli olaraq biz onu da qäbul edirik ki, hämin bu täsirlär insanı häyat yollarında
fırtınaya düşmüş bir yelkän kimi sahildän-sahilä çırpmır. Cansız varlıqlardan färqli olaraq insan, ätraf dünya ilä
onun arasında amortizator vä ya stabilizator funksiyası yerinä yetirän vä adaptasiya prosesindä dünya barädä
olan informasiyaları birläşdirib, interpretasiya etdirmäklä individin davranışını tänzimläyän psixikaya malikdir
ki, insanın ätraf dünyanın istänilän stimuluna qarşı reaksiyası onun mähz bu meyarının prizmasından keçäräk
formalaşır.
Ümumi olaraq, bu modellärin ümumiläşdirilmäsi ilä älaqädar ätraflı qänaätlärimiz aşağıda veririk:
I.2.1. GENETIK (IRSI) AMILLÄR
nsan şäxsiyyätinin formalaşmasında danılmaz rolu olan än äsas faktorlardan biri irsi amillärdir. Bu amilin
mahiyyäti bundan ibarätdir ki, doğulduğu gündän här bir insana genlär vasitäsilä bütövlükdä bäşäriyyätin bioloji
täkamülünün vä hämin färdin özünün yaxın äcdadlarının hamısının älamätläri yığcam formada, kodlaşdırılmış
şäkildä ötürülür. Başqa sözlä, «insan ontogenezindä bäşäriyyätin filogenezinin (bioloji täkamülünün vä tarixi
mädäni märhälälärinin) äsas älamätläri yığcam formada täkrar olunur» («Biogenetik qanun» [F.Müller,
E.Hekkel] vä ya «Rekapitulyasiya prinsipi» [S.Holl]). Yäni fizioloji aspektdän här bir individ özünün yaxın vä
uzaq äcdadları barädä demäk olar ki, bütün informasiyaları kodlaşdırılmış formada öz genlärindä daşıyır. Bu
informasiyalarsa här bir şäxsin fiziki vä psixi parametrlärini onun hälä dünyaya gälmädiyi dövrlärdän
müäyyänläşdirir vä anadangälmä determinantlar qrupunu täşkil edir. XIX äsr üçün problematik olan bu mäsälä
artıq XXI äsrdä, özü dä insan genomunun deşifräsindän sonra indi artıq bir aksiom şäklindä qäbul edilir vä bu
gün irsiyyätin insan häyatında här hansı formadasa rolu olduğunu qäbul etmäyän çox az adam tapılar. Bu
baxımdan insanın istär fiziki, istär psixi vä istärsä dä sosial bir varlıq kimi formalaşmasında rolu olan cämi irsi
faktorları aşağıdakı formada qruplaşdırmaq mümkündür: ndividlä birbaşa kauzal rabitäli olan – a) bütün
insanlara; b) bütün canlılara; c) bütün bitkilärä; vä d) bütün varlıqlara xas olan än ümumi cähätlär. Başqa sözlä,
Dostları ilə paylaş: |