50
2) stiqraz. Müasir dövrdə səhm ən kütləvi fond qiymətli kağızı olsa da, vəsait cəlb
olunması yolu kimi kreditin də rolu danılmazdır. Kredit alətlərindən isə istiqrazın
ə
həmiyyəti çox böyükdür. stiqraz onun sahibi ilə onu buraxan şəxs arasındakı
borc münasibətlərini təsdiqləyən qiymətli kağızdır.
Azərbaycan Respublikasının “Qiymətli kağızlar haqqında” qanununa əsasən
“ stiqraz, öz sahibinin emitenindən istiqraz vərəqəsində nəzərdə tutulan müddətdə
onun nominal dəyərini və bu dəyərdən müəyyən edilmiş faizi və ya başqa əmlak
ekvivalentini (əgər qanunvericiliyə zidd deyilsə) almaq hüququnu təsbit edən
emissiya qiymətli kağızıdır.”
stiqraz vəsait cəlb olunmasında hökümət, müxtəlif dövlət qurumları və
bələdiyyələrin əsas alətidir. Əlavə maliyyə vəsaitlərinə tələbat yarandıqda istiqraz
borclarının təşkili və yerləşdirilməsinə səhmdar cəmiyyətləri də üz tutur. Səhmdar
cəmiyyətləri öz fəaliyyətlərini təkcə səhm deyil, həm də istiqraz buraxmaq yolu ilə
də maliyyələşdirə bilərlər.
stiqrazların fundamental keyfiyyətləri bunlardır:
nvestorla emitent arasındakı borc münasibətlərini əks etdirir. Belə ki,
istiqraz alan şəxs şirkətin həmsahibinə deyil, onun kreditoruna çevrilir.
Son tədavül tarixinin mövcudluğu. Tədavül müddəti başa çatan kimi istiqraz
ödənilir, yəni emitent tərəfindən nominal dəyəri üzrə geri alınır.
Gəlirlərin əldə edilməsində istiqrazlar səhmlərlə müqayisədə üstünlüyə
malikdir. Belə ki, istiqraz faizlərinin ödənilməsi səhm dividentlərinin
ödənilməsindən əvvəl baş verir.
Müəsissə ləğv olunduqda iddiaların təmin edilməsində istiqraz sahiblərinin
səhmdarlardan fərqli birinciliyə malik olması.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, istiqrazlar emitent müəsissənin gəlirlərindən asılı
olmayaraq qəti müəyyən olunmuş gəlir gətirmək qabiliyyətinə malikdir.
stiqrazın nominal qiyməti və bazar qiyməti olur. Nominal qiymət istiqrazın
üz tərəfində çap edilir və borca götürülən məbləgi əks etdirir. Nominal qiymət
istiqraz gəlirlilyinin hesablanmasında əsas kəmiyyət hesab olunur. stiqraz üzrə
51
faiz nominala görə müəyyən olunur. Bir qayda olaraq istiqraz yüksək nominalla
buraxılır. Onlar varlı investorlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Səhmdən fərqli olaraq
istiqraz üçün nominal qiymət ən vacib parametrlərdən biridir. stiqraz emisiyya
olunan gündən tam ödənilənədək bazarda müəyyən qiymətlə alınıb-satılır. Bu
istiqrazın bazar qiyməti adlanır.
stiqrazın bazar qiymətinə bir sıra amillər təsir edir:
istiqrazın ödənilmə müddətinin yaxınlığı.
istiqrazın verdiyi gəlirə görə.
istiqrazın bazar qiyməti həmçinin risk səviyyəsindən, emitent şirkətin
maliyyə vəziyyətindən, istiqrazın təminatlılığından və s. digər amillərdən asılıdır.
stiqrazların bazar qiymətini müqayisə etmək üçün “istiqrazların kursu”
göstəricisindən istifadə olunur. stiqrazın kursu onun bazar qiymətinin nominal
qiymətinə olan nisbətidir:
K
i
= (K
b
/ N) x 100
Burada:
K
i
– istiqrazın kursu
K
b
– istiqrazın bazar qiyməti
N – isitqrazın nominal qiyməti
stiqraz səhmdar cəmiyyətin borc öhdəliyi olduğundan səhmə nisbətən daha
üstün qiymətli kağız sayılır. Buna görə etibarlı qiymətli kağızlara maraq göstərən
investorlar səhmlərlə müqayisədə məhz istiqrazlara üstünlük verirlər. Emitentlər
isə borc kapitalının bank krediti vasitəsilə cəlb olunmasına deyil, istiqraz buraxılışı
variantına ona görə çox vaxt üstünlük verirlər ki, bu zaman cəlb edilmə müddəti
daha böyük olur. nkişaf etmiş ölkələrdə istiqrazlar əsasən 10-15 il müddətinə
buraxılır.
stiqrazların emitentləri rolunda müəsissələr, banklar, hökümət, federal
idarəetmə orqanları, bələdiyyə və dövlət idarələri iştirak edə bilərlər.
stiqrazları növlərinə görə aşağıdakı növlərə ayırırlar:
52
Geri çağrılan istiqrazlar emitentə imkan verir ki, onları bağlama
müddətindən əvvəl, istiqrazların sahiblərindən nominal qiymətindən bir qədər
yüksək qiymətə geri ala bilsin.
Kumulyativ istiqrazlar üzrə gəlir onların bağlanması ilə eyni vaxtda
ödənilir.
Uzadıla bilən istiqrazlar qısa müddət üçün buraxılır. Bu istiqrazlar sahibinə
geri alınma zamanı onların daha uzunmüddətli öhdəliklərə dəyişmə imkanı verir.
Emitent üçün çox əlverişlidir, bağlanma zamanı bir neçə ilə uzadıla bilər.
Bağlanıla bilən istiqrazlar uzun müddət üçün buraxılır. Lakin müddət başa
çatmazdan əvvəl də bağlanıla bilər. Bu cür istiqrazlar investorlar üçün əlverişlidir.
Konvertə olunan istiqrazlar sahibinə onların bağlanma müddətinə qədər bu
istiqrazları adi və ya imtiyazlı səhmlərə dəyişdirmək imkanı verir.
3) Bank sertifikatları. Sertifikat bütövlükdə qısamüddətli qiymətli kağızdır. Bu
kağız bankın yazılı şəhadətnaməsi olmaqla bankda pul vəsaitinin depozitə
qoyulmasını əks etdirir. Sertifikat əmanətçinin müəyyən olunmuş müddət başa
çatdıqdan sonra əmanət qoyduğu pul vəsaitini və bu vəsaitə görə faizini geri
alınmasına hüquq verən sənəddir. Bank sertifikatları investorlar üçün cəlbedicidir.
Belə ki, inkişaf etmiş ölkələrdə etibarlılığına görə bank sertifikatları dövlət
qiymətli kağızlarından sonra ikinci yerdə durur. Səhm və istiqrazlarla müqayisədə
bank sertifikatları üzrə vəsaitlərin qaytarılmasına daha çox zəmanət verilir. Əgər
emitent bank öz ölkəsi üzrə “Əmanətlərin sığortalanması fondu”nun
qeydiyyatından keçmişdirsə bank ləğv olunduqda əmanətləri qaytarmağa imkan
olmasa belə, bu fond əmanətçilərə həmin əmanətləri qaytarır. Ümumiyyətlə bank
sertifikatlar belə təsnifləşdirilir:
depozit və əmanət sertifikatları
adlı və təqdimatlı sertifikatlar
müddətli və tələb olunanadək sertifikatlar
Dostları ilə paylaş: |