8
və təşkilatlar üçün, istərsə də onların ayrı-ayrı işçiləri üçün vacib şərtdir. Onun həyata
keçirilməsi münasib əmək haqqı alınmasını, dövlətin optimal vergi siyasəti
yürütməsini, xalis gəlirin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış nisbətdə istehlakı ilə yığım
arasında bölüşdürülməsini tələb edir. şin nəticələri üçün məsuliyyət prinsipi özünün
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin müsbət nəticələnməsi üçün bütün işçilərin müəyyən
məsuliyyət sisteminə tabe olması zəruriəti şəklində təzahür edir. Bu prinipin
xüsusiyyəti maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin həyata kecirilməsində maliyyə
metodlarının müxtəlif təsərrüfatdaxili subyektlərdə fərqli olmasından ibarətdir. Bu
fərqlərə təsərrüfat subyektləri tərəfindən müqavilə şərtlərinin pozulmasını,
qısamüddətli və uzunmüddətli ssusda borclarının vaxtında qaytarılmasını, veksellərin
mövcud şərtlər lə uyğun qaydada ödənilməsini, vergi qanunvericiliyinin və sairə görə
peniyalar, cərimələr ödəməyə məcbur edilməsini səmərəsiz fəaliyyət göstərən
təsərrüfat subyektlərinə qarşı müflisləşmə qaydasının tətbiq edilməsi kimi tənbeh
tədbirlərinə əl atmasını aid etmək olar. Müəssisə rəhbərləri üçün maddi məsuliyyət
prinsipinin pozulması cərimə sisteminin tətbiq edilməsinə, ayrı-ayrı işcilərin həmin
məsulliyəti pozması isə onların müvafiq şəkildə cərimə olunmasına, mükafatdan
məhrum edilməsinə, yaxud zay məhsul istehsal etdikdə işdən çıxarılmasına və yaxud
ziyanın ödənilməsinə gətirib cıxara bilər.
Maliyyə ehtiyatlarının yaradılması prinsipi sahibkarlıq fəaliyyətini çox vaxt
müşaiət edən risklə əlaqədar müəyyən maliyyə ehtiyatlarının və başqa oxşar fondların
yaradılması zəruriətini ön plana çəkir. Əsas prinsipi daimi rəqabət, müəyyən şərt və
tapşırıqları uduzmaq təhlükəsi olan bazar münasibətləri sahibkarın öz işlərini şəxsi
təşəbbüsü, qabiliyyəti və riski əsasında görməni nəzərdə tutur. Bu çür təsərrüfat
subyektinin müəyyən maliyyə ehtiyatlarının olub-olmaması onun gələcək iqtisadi
taleyi üçün əlverişli rol oynaya bilər.
Bundan əlavə, mütərəqqi pul vəsaitinə malik olan təsərrüfat subyektləri
mövcud inflyasiya şəraitində risk edərək öz pulunu daha yüksək mənfəət verə bilən
depazit-əmanət və yaxud qiymətli kağızlar şəklnidə yerləşdirmək hüququndan
istifadə etməyə calışır. Bu halda həm də istehsal proqramlarının həyat kecirilməsində
müəyyən şərtlər buraxa bilərki, bu da xeyli ziyanla nəticələnir.
9
Bütün bu risklər nəticəsində işgüzarlıq fəaliyyətinin ciddi pozulmaması üçün
müəyyən ehtiyatların olması iqtisadi cəhətdən zəruridir. Mövcud qanunvericiliyə
ə
sasən həmin prinsiplər açıq və qapalı səhmdar cəmiyyətlərdə həyata kecirilir. Ümu-
mi qaydada əsasən ehtiyat fondunun kəmiyyəti ödənilmiş nizamnamə kapitalının
15%-indən az, lakin vergi ödənilən mənfəətin 50 %-indən çox olmamalıdır.
Maliyyə ehtiyatlarını öz təşəbbüsü ilə digər təşkilatı-hüquqi və mülkiyyət for-
malarına əsaslanan təsərrüfat subyektləri də yarada bilər. Lakin bunun xalis gəlirdən,
həm də büdcəyə vergi və başqa ödəmələri köcürdükdən sonra etmək lazımdır.
Bununla bərabər, maliyyə ehtiyatlarına və bu kimi başqa fondlara köçürülən pul
vəsaitlərini onların əlavə gəlir gətirmələri üçün bankların depazit hesabında, yaxud
başqa bir likvidilik formasında saxlamaq daha məqsədəuyğundur.
Müəssisənin fəaliyyətinə maliyyə nəzarəti edilməsinə xüsusi diqqət
yetirilməlidir, çünkü onun səmərəli qurulmasından müəssisənin maliyyə nəticələri
çox aslıdır. Müəssisənin maliyyə xidmətləri biznes-planın icrasına, eləcə də xüsusi və
borc kapitallarının təyinatı üzrə istifadəsinə daim nəzarət edilir. Nəzarət-təhlil funksi-
yasının həyata kecirilməsində maliyyə işçilərinə mühasibatlıq çox kömək edir. Bu-
nunla da smetaların tərtib edilməsinin dürüstlüyü, kapital xərclərinin ödənilməsinin
haqq-hesabı yoxlanılır, bütün hesabat növləri tərtib edilir, maliyyə və plan intizamına
ə
məl olunması prosesinə nəzarət edilir.
stehsal-kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektlərin maliyyəsinin
təşkilinin yuxarıda sadalanan pirinsiplərini hər bir konkret iqtisadi şəraitdə həyata
kecirmək üçün cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin və istehsal münasibətlərinin
mövcud səviyyəsinə uyğun gələn formaları və metodları düzgün seçərək tətbiq etmək
lazımdır, çünki bu pirinsiplər daim inkişafda və təkmilləşdirməkdə olur
Müəssisə əmtəə yaradarkən xammalı, materialları, satın alınmış komplektləşdi-
rici məmulatları və yarımfabrikatları sərf edir. Onların dəyəri digər maddi məsrəflərə,
ə
sas istehsal fondlarının aşınması və işçilərin əmək haqqı ilə yanaşı məhsulun
istehsalı üçün müəssisənin xərclərini təşkil edir və maya dəyəri formasını alır. Satış
pulu daxil olana qədər bu xərclər müəssisənin dövriyyə vəsaitləri hesabına
10
maliyyələşir. Məhsul satıldıqdan sonra mədaxil hesabına dövriyyə vəsaitləri bərpa
edilir, məhsulun istehsalı üzrə müəssisənin xərcləri isə ödənilir.
Xərclərin maya dəyəri şəklində xüsusiləşməsi məhsulun satışından əldə edilən
mədaxili istehsal xərcləri ilə müqayisə etməyə imkan verir. Məhsul istehsalı üçün
vəsaitin investisiyalaşdırlmasının mahiyyəti xalis gəlirin əldə edilməsidir və əgər
mədaxil maya dəyərindən çox olarsa, onda müəssisə onu mənfəət şəklində alır.
Həm mənfəət, həm də amortizasiya ayırmaları istehsala qoyulmuş vəsaitlərin
dövranının nəticəsidir və müəssisənin xüsusi maliyyə resursları adlanır. Bu resursrlar-
dan müəssisə müstəqil şəkildə istifadə edir. Müəssisənin mənfəəti isə bütünlükdə
onun sərəncamında qalmır və bir hissəsi vergilər şəklində büdcəyə daxil olur. Müəs-
sisənin sərəncamında qalan mənfəət onun tələbatlarının maliyyələşdirilməsinin baş-
lıca mənbəyidir. Bu tələbatlar yığıma və istehlaka bölünür. Məhz mənfəətin yığıma
və istehlaka bölünməsi müəssisənin inkişaf perspektivlərini müəyyən edir.
Yığıma yönəldilən vəsaitlər (amortizasiya ayırmaları və mənfəətin bir hissəsi)
müəssisənin istehsal və elmi-texniki inkişafı üçün istifadə olunan pul vəsaitlərini
təşkil edir. Bunun əsasında maliyyə aktivləri (qiymətli kağızların alınması, başqa
müəssisələrdə payçı kimi iştirak və s.) formalaşır. Mənfəətin digər hissəsi müəssisə-
nin sosial inkişafına, o cümlədən istehlaka yönəldilir. Xüsusi vəsaitlərdən əlavə
müəssisə borc alınmış maliyyə resurslarını - uzunmüddətli bank kreditləri, başqa mü-
ə
ssisələrin vəsaitləri, istiqrazları – cəlb edir. Borc alınmış vəsaitlərin geri qaytarıl-
masının (ödənilməsinin) mənbəyi də müəssisənin mənfəətidir.
Müəssisənin iqtisadi imkanı baxımından- həm onun əmlakı, həm də maliyyə
vəziyyəti mövqeyindən-xarakterizə etmək olar. Təsərrüfat fəaliyyətinin qeyd edilən
tərəfləri sıx qarşılıqlı əlaqədədir: əmlakın qeyri- səmərəli sektoru, onun keyfiyyətsiz
tərkibi müəssisənin maliyyə vəziyyətinin pisləşməsinə gətirib çıxarır və əksinə. Buna
görə müəssisənin maliyyə siyasətinin işlənib hazırlanması onun maliyyə - iqtisadi
vəziyyətinin təhlili və qiymətləndirilməsindən başlanır. Belə təhlil qiymətləndirmə
isə müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyətini əks etdirən bir sıra göstəricilərin
köməyi ilə həyata kecirilir.
Dostları ilə paylaş: |