Microsoft Word DÜnya okeaninin rayonlaşdirilmasisebine
Yüklə 54,72 Kb. Pdf görüntüsü
|
| DÜNYA OKEANININ RAYONLAŞDIRILMASI Okean suları materiklər arası çökəklikləri doldurur.onun sahəsi 361min km 2 -dir və yaxud planet sahəsinin 78%-ni təmsil edir,onun həcmi 1345 milyard km 3 -dir.Onların böyük həcmi su kütləsi ilə atmosferin qarşılıqlı təsiri quru təbiətinin bir çox xüsusiyyətlərinin formalaşmasına böyük təsir edir.Okean suyunun yüksək istilik keçirmə qabiliyyəti Materik və okeanların iqliminə mühüm müxtəlifliklər yaradır.Belə ki,okean iqlimləri üçün hava temperaturunun nisbətən kiçik temperatur amplitudası xarakterikdir. Okean səthinin temperatur rejiminin müxtəlifliyi onun üzərindəki akvatoriyalarda müxtəlif hava kütlələrini yaradır və atmosfer sirkulyasiyasının formalaşmasına səbəb olur.Dünya okeanının su balansında ildə 297 min km 3 atmosfer yağıntıları,37min km 3 su səthindən buxarlanma(okean-93,materik-42)sı iştirak edir.Atmosfer və okean cərəyanları coğrafi təbəqədə istilik və rütubətin paylanmasını yaradır.(həm şaquli həm də bütün istiqamətlərdə).Dünya okeanının ayrı-ayrı hissələrindəki rejim,coğrafi mövqedən,quru ilə ə hatə dərəcəsindən ,iqlim xüsusiyyətindən ,materik sularının və sualtı relyefin təsirindən asılıdır.Bu amillər rayonlaşdırma zamanı nəzərə alınır. İ lk dəfə Dünya okeanını hissələrə ayırma qədim Yunanıstan alimləri tərəfindən aparılmışdır.Onlar bu ayırmaları dənizlərin qonşu quru sahələrinə olan nisbəti ilə aparmışlar.Dünya okeanının bu metodla ilk dəfə B.V.Varenius rayonlaşdırmışdır.Onun təsnifatında ilk dəfə olaraq okeanların ətrafında dənizlər,körfəzlər və boğazlar göstərilmişdir.1845-ci ildə Londonda coğrafiya cəmiyyətinin xüsusi komisiyası tərəfindən Dünya okeanı 5 sərbəst okeana ayrılmışdır-Atlantika,Sakit,Hind,Arktik və Antarktik.Sonralar dənizlər və okeanlar haqqında yeni informasiyaların toplanması əsasında Dünya okeanının sualtı relyefə görə,quru massivləri ilə ə hatəsinə görə(A.İ.voyeykov).okean və hava cərəyanlarının sərbəstliyinə görə,qabarma sistemlərinin mövcudluğuna görə ayrılmışdır.Həmçinin okean komplekslərinin təbii tiplərinə görə də rayonlaşdırma aparılmışdır.Bu zaman əsasən suyun temperaturu əsas götürülmüşdür.(tropik isti,mülayim isti,tropik soyuq və s). 1912-ci ildə Q.Şott bu məqsədlə okean səthində və atmosferina aşağı qatında gedən proses və hadisələrin xüsusiyyətlərinə görə rayonlaşma metodu tətbiq etmişdir.O bu metodla Atlantik okeanını hidroloji və iqlim xüsusiyyətlərinə görə rayonlara ayırmışdır. Dünya okeanının morfologiyası (əsasən botometriya)əlamətlərinə görə N.N.Zubov və A.V.Everlinq 1940-cı ildə rayonlara yırmışdır.onun fikrinə görə dünya okeanı 4 hissədən ibarət olmalıdır:sakit okean(180 mln km 2
2 ),Atantik okean (83mln km 2 ), və Şimal buzlu okeanı (13 mln km 2 ).
Bunların hər biri adalarla və ya sualtı yüksəkliklərlə ayrılan xüsusi rejimli okean hövzələridir.Okean hövzələrində dənizlər,körfəzlər və boğazlar ayırlır.Dənizlər mənşəyinə görə(okean,materik və qarışıq tipli),mövqeyinə görə(kənar,aralıq və adalararası dənizlər) və formalarına görə (hövzə və boğaz tipli)fərqləndirilir. Dünya okeanının ən son rayonlaşma sxemi keçmiş Sovet okeanoloqları və coğrafiyaçıları tərəfindən yaraqılmışdır.Bu rayonlaşma okeanların strukturunu coğrafi təhlilinə yəni onların hidroloji,kimyəvi, geofiziki və bioloji strukturuna əsaslanır. Bütün okeanlarda şaquli və üfüqi qurşaqlıq mövcuddur.Hansı ki,ikinci dərəcəli daxili sərhəd bu qurşaqlıqla əlaqədardır. Dünya okeanında 7 böyük fiziki-coğrafi rayon ayrılır: 1.Arktika rayonu 2.isti Şimali Atlantika rayonu www.behruzmelikov.com
3.İsti cənubi Atlantika rayonu 4.isti Hindistan FCR-nu 5.İsti Şimali Sakit okean rayonu 6.İsti Sakit okean rayonu 7.Soyuq cənub okeanı rayonu Sxemdə həmçinin okeanların materikə təmas etdiyi sahilyanı zona da ayrılmışdır.(Bu zonalar fuzian- kembri bu proseslərin intensivliyinə və böyük balans məhsuldarlığına görə ayrılmışdı).dünya okeanının rayonlaşdırılması zonal işlənmişdir.Bu günə qədər hələ vahid fikir formalaşmayıb.Okeanların ya 4,ya da5 olduğu göstərilir(Bəzi alimlər cənub okeanının mövcudluğunu göstərirlər)
süxurları)təbii elementlərin mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində (maddə və enerji mübadiləsi) yaranır. Torpaq rtüyü coğrafi kompleksin mühüm komponentlərindən biridir.torpaq əmələgəlmə mühit şə raitinin müxtəlifliyindən asılıdır.ona görə torpağın öyrənilməsi zamanı coğrafi təbəqəsinin məkan diferensasiyası qanunauyğunluqları müəyyən eləməkçün çox mühüm ümumiləşdirmələr əldə edilmişdir.V.V.Dikuçayevin Dünya torpaq və coğrafi zonallığı qanunauyğunluğu əsasən torpağın ə yalət və differensasiyasıdır. Torpaq və torpaq-coğrafi rayonlaşma sahəsində kifayət qədər təcrübə toplanmışdır.Torpaq örtüyünü rayonlaşdırarkən məkan differensasiyasının əsas qanunauyöunluqları nəzərə alınır.-yəni üfüqi və ş aquli torpaq zonallığı.Bu zonallıq mürəkkəb və qavabrazlı formada olur:məsələn zonal tipdən fasial meyletmə torpaqların müəyyən relyef elementlərindən və relyefin evolusiya və inkişafından asılıdır. 1962-ci ildə V.V.Dokuçayev adına Torpaq institutunda apardığı torpaq-coğrafi rayonlaşdırma mühüm tədqiqatlardan biri sayılır.Bu rayonlaşdırma əsasən torpaq bioiqlim əlamətlərinə və torpaq xəritəsinin təhlilinə əsaslanır.Bu rayonlaşmada ən iri rayonlaşma taksonu(vahidi) torpaq-iqlim qurşağı götürülmüşdür:onlar-qütb,yaxud soyuq,mülayim soyuq
və ya
boreal,mülayim(subboreal),mülayim isti(subtropik) formada göstərilmişdir.onların ayrılmasında veqetasiya dövrünün termik şəraiti əsas götürülmüşdür. Torpaq –bioiqlim vilayətlərinin ayrılması zamanın sirkulyasiyası ilə iqlim şəraiti (rqtubətlənmə və kontinentallıq) əsas götürülmüşdür.Bu şərait düzənliklərdə qurşaq daxilində spesifik zonaların yaranmasını təmin edir və dağlıq sahəyə keçici əsaslandırır.məsələn: MDB ərazisində boreal qurşağa qərb çəmən-meşə okean vilayəti ,Mərkəzi tayqa meşə vilayəti,Şərqi sibir tayqa-daxilində və uzaq şə rq tayqa-çəmən –meşə vilayətləri daxil olur. Torpaq zonasına torpağın zonal tiplərinin(tundra,qonur,tayqa-daimi donuşluq,qəhvəyi və s.) paylanmasının arealı kimi baxılır.Beləliklə zona daxilində torpaq əyaləti formalaşır.Onlar zonanın bir hissəsi olaraq,spesifik xüsusiyyətə malik olub,zonadaxili rütubətlənmə və temperatur müxtəlifliyi ilə ə laqədar olurlar.Qeyd edilən rayonlaşma sxemində düzənliklərdə 72 əyalət,dağlarda 36 əyalət ayrılır və bu zaman torpaq zonalarının şaquli areal strukturu nəzərə alınmışdır. Bu rayonlaşmanın mətn hissəsində bütün taksonlar(qurşaqdan əyalətə qədər)xarakterizə edilmiş və onların kənd təsərrfatı nəzərdən qiymətləri verilmişdir. www.behruzmelikov.com Işin sonunda torpaq-bioiqlim vilayətlərinin kənd təsərrüfatı qiymətləndirilməsi verilmiş və hər bir vilayət üçün torpağın məhsuldarlığının artırılması tədbirləri və onlara uyğun əkinçilik sitemlərinin sahələri göstərilmişdir. Dağlıq ərazilərin hündürlük qurşaqları üzrə torpaq strukturunun təsnifat xüsusiyyətləri və dağlıq zonanın torpaq –coğrafi qanunauyğunluqları V.M.Fridland (1981) tərəfindən verilmişdir. Torpaqların hündürlük qurşaqları üzrə struktur xüsusiyyətləri quraqlıq sinifləri yaradır(Qütb boreal mülayim subtropik hansı ki,iqlim qurşağına yaxın olur).Alt siniflərə kontinental boreal xüsusən boreal və okean boreal aiddir.Sinif və alt siniflər dağların iqlim sektoru sistemində mövqeyini müəyyən edir.Torpağın hündürlük qurşağı tipi müntəzəm olaraq ardıcıl dəyişən torpaq zonalarıdır- məsələn boreal kontinental alt siniflərin Sayan-zaqafqaziya və Sair-Tarqabatay zonalarını göstərmək olar. Bu təsnifata M.D.B-ninn dağlıq ölkələri rayonlaşdırma zamanı istifadə olunmuşdur.Bu zaman nisbətən ən böyük rayonlaşma vahidi dağlıq vilayət götürülmüşdür(Bu vahid dağları əks etdirir) dağlıq alt vilayət-müəyyən dağlıq “dairə” isə bir torpaq tipi göstərir. Dəqiq irimiqyaslı torpaq rayonlaşması zamanı ayrılan dairə və rayonlar ,torpağın özünə məxsus qruplaşmasını ə torpaq kombinasiyasını əks etdirir.Yəni yerli geoloji –geomorfoloji şəraiti-ovuntu çöküntülərin tərkibini və torpağın konkret relyef elementində cəmlənməsini göstərir.Hal-hazırda aqrotorpaq və torpaq meliorativ rayonlaşmaya və torpaq-eroziya rayonlaşmasına xüsusi diqqət yetirilir.
BİOCOĞRAFİ RAYONLAŞMA Təbii ərazi Komplekslərinin (TƏK) ən dinamik komponentlərdən biri canlı maddələrdir.(yəni canlı orqanizmlər yığımıdır).Bitki və heyvanlar aləmi təbii komplekslərin xüsusiyyətlərinə əsaslı təqir edir.(əsasən onun xarici görünüşünə).Həmn də bunların əksinə olaraq özlərinin mövcudluğu TƏK- nin çəraitindən asılı olurlar. Canlı maddələr coğrafi təbəqənin ümumi həcminin çox cüzi bir hissəsini təşkil edir.Ancaq coğrafi təbəqənin bütün təbəqələrində yayılmamışlar hətta yüksəkdağlığın cansız yaylaların,buzlaqlarda ,barxanlarda və çox kilometrli.Dünya okeanı dərinliylərdə də canı orqanizmlər mövcuddur.Canlı orqanizmlərin yer səthində hər yerdə mövcudluğunu nəzərə alaraq Avstriya geoloqu E.Zus ,1875-ci ildə özünəməxsus Biosfera təbəqəsinin mövcudluğunu qeyd etmişdir. V.N.Vernadskinin (1967) qeyd edir ki,Yer səthində canlı orqanizmlər bötüvlükdə ,çox böyük kimyəvi təsir gücünə malikdir.müasir atmosfera və Dünya okeanı sularının şəraiti bitkilərin həyat fəaliyyəti ,heyvanların və mikroorqanizmlərin fəaliyyəti ilə yaranmışdır.Həmçinin bir çox çöküntü süxurları ,torpaq və bir sıra faydalı qazıntılar canlı maddələri fəaliyyətindən yaradılmışdır.Bununla ə laqədar güclü enerjisinin coğrafi təbəqədə transformasiyası nəticəsində bu təbəqənin biokimyəvi xüsusiyyətləri yaranmışdır.Bitkilərin coğrafi paylanması ilə bitki coğrafiyası,heyvanların yayılması ilə isə zoocoğrafiya öyrənir.Bu iki ilkin bazasında Akademik V.N.Suvaçyova Biocoğrafiya elminin ə saslarını işləyib hazırladı.Biocoğrafiya bitki və heyvanat aləminin paylanmasını Yerin landşaft komponentinin mühüm sahəsi kimi öyrənir.
GEOBOTANİKİ RAYONLAŞMA Botaniki tədqiqatlar sırasında fristika ,geobotaniki və botaniki-coğrafi rayonlaşdırma mühüm tutur. www.behruzmelikov.com
Floristik tədqiqat fefanın tərambi və mənşəyini tədqiq edir.Dünyanın fiziki-coğrafi atlasında (1964)bitki örtüyünün xüsusiyyətlərinə və qruplaşmalarına (fitosenoz) və yaxud bitki qruplarının mühüm şəraiti ilə əlaqəsinə əsaslanan,xüsusən iqlimlə ,relyeflə və torpaqla əlaqəsinə əsaslanan rayonlaşma sxemi verilmişdir. Geobotaniki rayonlaşma istiqamətində ilk addım atan tədqiqatlardan biri B.Nqorodov olmuşdur. O, 1916-cı ildə bitki formasiyalarının xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq Qərb Sibir düzənliyi zonal coğrafi- botaniki rayonlaşma sxemi vermişdir.Onun sxemində əsas botaniki-coğrafi vilayətlərdə meşə formasiyasının olub-olmaması götürülmüşdür. Bitkilərin ərazi dfferensasiyası yalnız zonal qanunauyğunluqlarla deyil həm də azonal amillərlə bağlıdır.Bu istiqamətdə P.N.Krılov (1925) botaniki-coğrafi komplekslərin iki dərəcəsi ayrılmışdır: 1.zonal komplekslər(birinci dərəcəli payonlar) 2.əyalət (ikinci dərəcəli rayonlar) Onun fikrincə zonal komplekslərin formalaşması ilkin səbəi ilə yaranır,əyalətlər isə oroqrafiya və paleocoğrafiya şəraitilə bağlıdır. Keçmiş SSRİ-nin Elmlər Akademiyasından Botanika İnstitutu E.M.Lovrenkonun rəhbərliyi ilə (1947) SSRİ-nin geobotaniki rayonlaşdırılmasını aparmışlar.bu tədqiqatda takson kimi bitki örtüyünün özü götürülmüşdür.Bu tədqiqatlarda ərazi differensasiyasının xüsusiyyətlərini öyrənən zamanı iqlim dəyişikliyinin qanunauyğunluqları hesaba alınmışdır.Həmçinin floranın tarixi və geomorfologiyası şəraitinin differensasiyası və geomorfoloji şəraitininn differensasiya şəraiti nəzərə alınmışdır. ZOOCOĞRAFİ RAYONLAŞMA Zoocoğrafi rayonlaşdırma faunistik (biogenetik) ola bilər.Bu halda heyvan aləmi fauna statistikasına ə asalanır və heyvanat aləmi faunası onların yaşayış şəraiti ilə sıx əlaqəli şəkildə verilmişdir. Faunanın rayonlaşdırılması müxtəlif heyvan qrupunun tarixi areallarının sistematik qruplarının (iriqanadlılar,balıqlar,planktonlar və s) öyrənilməsinə əsaslanır.Əksər hallarda isə məməlilər Və quşların qrupları əsasında rayonlaşma aparılır P.P.Soleter və A.R.Uolles yer kürəsinin faunavilayətlərini ayırma üçün xüsusi prinsiplər yaratmışdır.Ən mükəmməl fauna rayonlaşdırılması 1964-cü ildə nəşr edilən Dünyanın fiziki coğrafi atlasında verilmişdri.bu atlasda Qolaratika ....,Hind- malay,Efiopiya,Neotropika və Antraktika zoocoğrafi vilaətlərinin hüdudları göstərilmişdri. Bu sxemdə böyük taksonlar kimi heyvan dəstələri və yarış dəstələri götürülmüşdür.Bu takson daxilində heyvanat aləminin 50%-dən çoxu onun özünə məxsusluğu ilə səciyyələnir. Bu sxemdə vilayətlər yarımvilayətlərə ayrılır.Məslən:Holarktika vilayəti arktika ,Çin-himalay,Qərbi- Amerika və Şərqi Amerika yarımvilayətlərə ayrılır.Yarımvilayətlərə ayrılma zamanı fauna tərkibində endemik ailənin və təxminən 25% özünəməxsus növlərin olması əsas götürülür.Nəhayət bir qədər kiçik olan əyalətlər üçün endemik cinslərin olması və 10% özünəməxsus növlərin olması meyar kimi götürülürmüşdür.Əyalətlər Dünyanın zoocoğrafi xəritəsində göstərilməmişdir.Ancaq ayrı-ayrı materiklərin üzərində verilmişdir. B.A.Kuznasov(1950)MDB-nin zoocoğrafi rayonlaşdırılmasında alt vilayət və keçid zonalara ,əyalət ,dairə və rayonları göstərmişdir.O,zoocoğrafi rayonlaşdırma zamanı əsasən mxtəlif fauna komplekslərinin ekoloji əlamətlərini əsas götürmüşdür və müxtəlif landşaft tiplər ilə asılılığı nəzərə alınmışdır.Bu sxemdə zoocoğrafi vilayət və əyalətlərin müəyyən landşaftlarla uyğunluğu canlı aləmin ekoloji şəraitindən asılı olaraq paylanmasıdır.Həmçinin bu uyğunluq landşaftın tərkib hissəsi kimi faunanın tarixi inkişafı prosesi ilə əlaqədardır. www.behruzmelikov.com
KOMPLEKS FİZİKİ COĞRAFİ RAYONLAŞMA Fiziki-coğrafiya elminin nəzəri bazasının müasirləşdirilməsi təbii komplekslərin predmeti və tədqiqində yeni baxışların yaranmasına səbəb oldu.Beləki,təbii ərazi komplekslərin bütövlüyü məsələsi kompleks fiziki-coğrafi rayonlaşma tədqiqatının inkişafına səbəb oldu. İ lk kompleks rayonlaşdırma sxemini P.S.Berq vermişdir(1913).O,Sibiri və Türküstanı landşaftın və morfoloji vilayətlərə ayırmışdır.P.S.Berq iki sxemi yaranmışdır. 1.And-Şaquli zonaları 2.Morfoloji vilayətlər Birinci sxemdə o,III landşaft zonası göstərmişdir(Rusiya ərazisi üçün) 1.tundra 2.tayqa
3.Enliyarpaq qarışıq olan tayqa 4.boz gillicələr üzərində meşə-çöl 5.Qaratorpağın meşə-çölləi 6.Qaratorpaq çölləri 7.Quru çöllər 8.qəhvəyi quru çöllər 9.Yarımsəhra 1.Səhra
11.səhra zonası qumluqları 12.Dağ landşaftları 13.Amur yanı və Ussuriya diyarının mansuriya tipli meşələri olan düzənliklər 14.Kamçatka Landşaftın zonalarını ayərarkən torpaq və relyef tipləri dominant bitkilər və bəzən daxili Dəyişikliklər(əyalət ) nəzərə almışdır. Geomorfologiyası vilayətlər birqədər dəqiq verilmiş və onların müəyyənləşdirilməsində əsas geoloji ə yalətlər nəzərə alınmışdır. Morfologiyası vilayətlərin təsiri zamanı goloji quruluşu və tektonika xüsusi təsvir edilmişdir.Bu zaman relyef tormaları ,ekzogen geomorfoloji proseslər. L.S.B.Ber Ruseyaxeken Asiya hissəsində 14 morfoloji vlayət ayrılmışdır. 1.Asiyanın ilk qalxmaları 2.Orta Sibir yaylası 3.Şimali Sibir ovalığı www.behruzmelikov.com
4.Qərbi Sibir ovalığı 6.Türküstan ovalığı 7.Üst-Yurt platosu 8.Tyan-Şan sistemi 9.Altay-Sayan dağ sistemi 10.Qırğızıstan qırışıq ölkəsi 11.Ural sitemi 12Şərqi Sibirin periferiya vilayəti 13.Çeyvotsk yarımadası sistemi 14.Kamçatka L.S.Berqin ideyalarını Sovet coğrafiyaçıları istifadə edərək inkişaf etdirdilər. 1947-ci ildə SSRİ ərazisində təbii tarixi rayonlaşdırılması aparılırdı.Bu işdə ən böyük taksonlar vahid zona götürülmüşdür.Bu zona daxilində ölkə vahidi ayrılmışdır.Ölkə materikin geniş hissəsini əhatə edərək təbii şəraitin xüsusi tip zonallıq yaradır(üfiqi və şaquli).Keçmiş SSRİ ərazisində 15 ölkə ayrılmışdır.A.Baltik kristallik şiti www.behruzmelikov.com Yüklə 54,72 Kb. Dostları ilə paylaş:
|