44
onun əksi olan yoxluqdur. Varlığın azalmasını cismin forması
da yarada bilir. Məsələn, Günəş işığının gecələr Yer kürəsinin
müəyyən məkanlarında yoxa çıxması əsasən Yer kürəsinin
dairəvi formasıdır. Fırlanma zamanı varlıq və onun əksi olan
yoxluq bir-birini əvəzləyir. Gecə və gündüzün bir-birini
ə
vəzləməsi müsbətin mənfiyə, mənfinin isə müsbətə keçməsi
prosesidir. Müsbət və mənfi artıb azlmaları burada əkslikləri
ifadə edir. Mənfilik həm azlığı, həm də “əksi” ifadə edir.
Məsələn, mənfi münasibət dedikdə, əslində yaxşı, müəyyən
qədər müsbət münasibətin olmaması dərk olunur. Lakin,
ə
slində mənfinin özündə də müəyyən kəmiyyətdə, həcmdə
münasibət olur və bu, az kəmiyyətlə ölçülür.
Qeyd olunduğu kimi, müsbət və mənfi varlıq və yoxluq
düşüncələri ilə də ifadə olunur. Bu baxımdan da müsbət
yanında mənfi əslində azalmanı ifadə edir. Bir daha qeyd
etmək yerinə düşər ki, tam yoxluq yoxdur. (Br elementə və
məkana münasibətdə). Varlığın azlığı var. Bu baxımdan da
müsbətin azlığı var, ən kiçik bölünmə, ən yaxın məsafə var.
Ondan sonra isə məsafələr uzanmağa-elementlər toplusu
müəyyən istiqamətdə olan müstəvi üzrə artmağa başlayır.
Deməli, müsbət tam azalmır, ən kiçik bölünən yanında artmağa
başlayır.
Müsbətin
(varlığın)
artıb-azalması
enerjinin
artıb-
azalmasıdır. Müəyyən şeyin yox olduğu məkanda həmin şeyin
peydah olması, məsələn, bir avtomobilin müəyyən məkanda
peydah olması müsbət və mənfi kriteriyasını əvəzləmir. Burada
artıq istənilən və yaxud da gözlənilməyən bir şeyin müəyyən
məkanda mövcudluğunu şərtləndirir. Burada sadəcə olaraq
məsafə müsbət və mənfini –hərəkətdə olan, və hərəkətdə olan
vasitə üzərindəki avtomobilin nəzərdə tutulan məkana
gətirilməsi və aparılmasını ifadə edir. Avtomobil yaxınlaşanda
məsafə qısalır, müsbət artır, uzaqlaşanda isə müsbət azalır,
məsafə uzanır, əkslik, yəni yoxluq meydana gəlir. Müsbət və
mənfi məhz enerjinin, işığın müəyyən istiqamət üzrə məsafə ilə
45
artıb azalmasıdır. Bu da tərkibin özünün və hərəkətin sürətinin
azalması, müəyyən nöqtədən aşağı düşməsi və həmin nöqtədən
artmasıdır.
Eynilik və fərqlilik haqqında
Güman etmək olar ki, təbiətdə tam eynilik yalnız
elementlərdə və onların hissəciklərində-nüvələrdə (atomların
mərkəzində) ola bilər. Bununla yanaşı, elektronlar, nukleonlar-
müsbət yüklənmiş protonlar və neytral neytronlar eyni ola
bilər. İlk başlanğıcları meydana gətirən zərrəciklər eynidir.
Eynilik olmasa bir element heç nə edə bilməz. Tərkiblər eyni
elementlərdən təşkil olunmasa sistemlilik ola bilməz. Zaman
ardıcıllığı eynidir. Məsələn, saniyələr, dəqiqələr, saatlar,
sutkalar və s. eynidir. Eynilik bərabərlikdə özünü təsdiq edir.
Məsələn, bir saniyə elə bir saniyəyə bərabərdir. Lakin onlar
arasında ola fərq isə məkan amilidir. Çünki hər bir saniyənin öz
məkanı var. Məkanlar yan-yanadır. Hər bərabərlik tam eynilik
ola bilməz. Məsələn, 1 kq. alma 1kq. armuda çəkidə bərabərdir.
Fərq isə tərəzidə olan şeylərdədir.
Çoxlu sayda (kainatda sonsuz sayda) eyni elementlərdən və
onların qarışmasından, birləşməsindən sonsuz məkan meydana
gəlir. Qarışdıqda isə müxtəliflik formalaşır. Kəmiyyət artdıqca,
müxtəliflik də elementlər hesabına artır. Elementin özü eyni
ola bilər. Bu da vahidin elə özüdür. Deməli, bütün eyni şeylər
elə vahidlərdədir. Əsas eynilik elə elementin özüdür. Atom,
nüvə, elektron, proton və neytronlar vahiddirlər. Eyni sayda
protonlara və müxtəlif neytronlara malik olan elementlər
izotoplar və eyni sayda neytronlara və müxtəlif sayda
protonlara malik olan elementlər izotonlar vahiddirlər.
Təkliklər də vahiddir, birləşmələrdən meydana gələnlər də
vahiddir.
Vahidin özü digər vahidlə eynidir. Ədədlərin eyniliyi var.
Məsələn, “1” “1”-ə bərabərdir. Lakin bu ədədlər istər
46
təfəkkürdə, istərsə də məkana münasibətdə real olaraq öz
məkanlarına xasdır. Yəni, hər bir vahidin öz məkanı var.
Eynilik müqayisə üçündür. Eynilik eyni formaların beyində
obrazlanmasıdır, əks olunmasıdır. Bərabər tərkiblər eynidirlər.
Tərkiblərinə görə eynidirlərsə, deməli, eynilik ayrı-ayrı
məkanlarda meydana gələn və yaxud da əvvəlcədən mövcud
olan eyni tərkibli vahidlərin müqayisəsində meydana gələn
təzahürdür. Əlamətlər tərkibə görədir. Tərkib məkanlar
cəmidir. Hər bir məkan əks olunur, siqnal verir. Müxtəlif
məkanlarda eyni tərkib varsa, deməli, onlar özlərinə görə
eynidirlər. Tutulan məkan isə müxtəlifdir.
Məsələn, bir ağac deyiriksə, müəyyən ərazidə duran bir
ağacı görürük, eləcə də bir ağacı təsəvvür edirik. Deməli, hər
bir elementin öz məkanı var, bu baxımdan eyni məkan ola
bilməz, yaxın-bitişik məkan var. Eyni fikir var, lakin hər bir
fikirin öz yeri, öz məkanı var. Deməli, varlıq sisteminin tərkibi
tam mənada eyni deyil, oxşardır, yaxındır. Lakin tərkibində
eyniliklər
var.
İ
stehsal
müəssisələrində
eyni
ş
eylərin
buraxılması da eyni məkanda özünə yer almır. İstər horizontal,
istərsə də şaquli istiqamətlərdə məhsullar özlərinə məkanlar
ə
ldə edirlər.
Lakin məkanın müxtəlifliyi və vahidliyi elə ən kiçik
zərrəcik tutumundadır. O da tərkibdir.
Fərq isə istər hadisələrdən, istərsə də tərkibdəki
müxtəliflikdən meydana gələn təzahürdür. Fərq həm mütləqdir,
konkretdir, həm də mücərrəddir, fikirlərdədir. Fərq ayrı-ayrı
istiqamətlərdə yerləşən, lakin tərkib baxımından (burada
müstəvi nəzərdə tutulur) eyni həcmli məkanda mövcud olan
elementlərin say tərkibinin müxtəlifliyindən meydana gələn
təzahürdür. Fərq əlamətlərin obrazlanmasının fərqindən
meydana gəlir. Hərəkətlər zamanı eynilik o halda görünür ki,
təqribən “eyni sürətli” təkrar axınlar baş verir. Məsələn, çayın
axını hər kəsə eyni sürətli hadisə kimi görünür. Əslində isə
axın tərkibi fərqlərdən ibarətdir. Bu fərqlər diqqətlə nəzər
Dostları ilə paylaş: |