60
etdiyimiz müsbət və mənfinin əlamətidir. İşıqdan uzaqlaşma
qaranlığın artmasıdır. Burada məkan, enerji mənbəyi, enerji
mənbəyinin kütlə çoxluğu və s. kimi kriteriyalar qaranlıq və
işıq nisbətini meydana gətirir. Günəş sabit enerji mənbəyidir.
Planetlər onun ətrafında dövr edə-edə, həm də öz oxları
ə
trafında fırlanmaqla özlərini bir tərəflərini tədricən Günəşdən
uzaqlaşdırırlar,
digər
tərəflərini
isə
Günəşə
doğru
yaxınlaşdırırlar. Nəticədə qaranlıqlaşma və işıqlanma prosesləri
baş verir. Proses arasında, prosesin özündə, prosesin davam
olunması trayektoriyasında enerjinin artıb-azalması prosesləri
yaşanır. Deməli, məkan amili (burada həm də məsafə,
istiqamət və dönmə bucağı) qaranlıqla işıq arasında bir nisbət
yaradır.
Ş
iddətli qaranlıq olan yerdə enerji azdır, canlı aləm yoxdur.
(Qeyd: məlumdur ki, canlı aləm elə işıq və qaranlığın
özündədir. İşıq artır, aləm canlanır, işıq azalır canlılıq azalır).
Canlılara hərəkət verən enerjidir. Artan enerji də istilik və
yüksək temperaturdur. İşıq azaldıqca qaranlıq artır, enerji
çəkilir. İşıq artdıqca materiya elementlərinin xassələrini də
müəyyən etmək asanlaşır. İşıq seli çox olarsa və həmin işıq seli
dar məkanda toplanarsa, ilk növbədə çox işıqlanma sayəsində
materiyanın tərkibini daha çox görmək olar. İşıq keçiriciliyi
sayəsində element, cisim (məsələn, dəmir) əriyir. Bu anda
kimyəvi tərkib, element birləşmələri müəyyən edilə bilir.
Enerjinin son həddi isə alovu
meydana gətirir, materiya yanır.
İş
ıq selini dar məkandan keçirməklə uzağı daha yaxşı
işıqlandırmaq və görmək olar. İşıqlanmanın dərəcəsi enerji
kütləsindən, enerji axınından çox asıldır. Günəş bir gün və ya
da bir neçə gün (hətta deyək ki, tam kütlə təsiri ilə bir an) Yer
üzərində olmasa, Yer də yoxdur. Yer azmış planetə, həm də
fərqli forma alan bir materiya toplusuna çevrilər. Günəş
yoxdursa, Yer kürəsinin fırlanma hərəkətləri də yoxdur.
Tarazlıq yoxdur, atmosfer yoxdur, okean və kontinent tarazlığı
və nisbəti yoxdur. Günəşin özü də yoxdur. Deməli gecə-