96
təkrarən başlanğıca çevrilmələri ola bilər. Bu yalnız təbiət və
fövqəltəbiət qüvvəsinə xas ola bilər.
Belə qəbul edilir ki, kainat bərk (hissəciklərarası
birləşmələrin məsafə baxımından çox yaxınlığı, buna görə də
bəlli çərçivə daxilində çoxlu sayda elementlərin olması) və
qeyri-bərk (müəyyən çərçivələr daxilində tərkib hissəciklərinin
nisbətən aralı məsafə ilə birləşməsi), bu baxımdan ağır (çox
bərkləşmiş) və yüngül (elementlərarası məsafələr qeyri-sıx
formada olan) elementlərdən ibarətdir. Müəyyən müstəvidə
hissəciklər həm sıx, həm də aralı yerləşərkən həmin müstəvidə
bərk və nisbətən yumşaq hissələri meydana gətirmiş olur.
Hissəciklərin
birləşmə
xassələrindən
və
elementlərin
xassələrindən ayrı-ayrı materiya vasitələri yaranır. Buradan
belə bir məntiqi nəticəyə gəlmək olar ki, kimyəvi elementlərin
ə
slində bir başlanğıcı, özəyi var. Elementlərin çoxluğu həmin
başlanğıc üzərindəndir. Bu başlanğıc elementə müxtəlif təsirlər
sayəsində müxtəlif elementlər meydana gəlib. Elementlərin
yaranması prosesləri zamanı ilk elementə təsir edən qüvvələrin
nisbəti və xarakteri böyük rol oynayıb. Yer kürəsinin
yaranması anında bəlkə də bu proseslər baş verib. Bu baxımdan
da materiya daxilində qüvvənin rəngarəngliyinə görə başlanğıc
elementlərdən yeni elementlər meydana gəlib. Buradan da belə
bir nəticə hasil olur ki, Yer kürəsinin (materiyanın) əslində bir
element başlanğıcı olub və bu elementə edilən müxtəlif qüvvə
təsiri digər elementləri meydana gətirib. Yer Kürəsinin
başlanğıcı, yaranması prosesi əslində bir elementdən başlayıb
(ən çoxu iki element ola bilər). Ona təsir edən qüvvələrin sayı
isə böyük və çox (böyük qüvvənin tərkibi olaraq) olub. Eyni
tərkib
element
hissəciklərinin
birləşməsindən
müxtəlif
elementləri olan Yer kürəsi meydana gəlib. Onun daxilində
çoxlu sayda elementlər yaranıb. Elementlərin yaranması
prosesləri nəticədə bizim materiyanın əsaslarını ortaya çıxarıb.
Nəticə: hər şeyin başlanğıcı bir element olub;
hissəciklərə (atomlara -molekullara) edilən böyük qüvvə bu
97
hissəcikləri elə vahid mərkəzlərdə, məsələn, planetlərdə,
kometalarda, asteroidlərdə və s. toplayıb. Bu element-
başlanğıc element ya Günəşin içərisindən yanandır, ya da
fəzadakıdır. Çox güman ki, Günəşdə yanan da fəzadakı
elementdir. Bu yanan element çox yüngüldür. Günəşin
içərisində yanır və bərkləşir. Günəş yandıqca tükənir.
Tərkibini fəzadan götürür. Günəşə mənbə verən elə əslində
fəza elementidir. Bu başlanğıc elementi çox yüngül olan bir
element olub. Belə güman etmək olar ki, həmin
elementlərin əsası fəzada toplanıb. Fəza elementinə edilən
enerji təsiri məhz bərk materiyanı meydana gətirib.
Günəşdə qara ləkələrin əmələ gəlməsini də bərk
materiyanın əmələ gəlməsi prosesinə bənzətmək olar.
Biz Günəşi, ulduzları və bərk materiyaları bir neçə
müstəvidə götürək. Günəşdən Yer kürəsinə qədər olan
məkanda elementlər bərk və qeyri-bərk formalı xassələrə malik
olmaqla, müəyyən bir müstəvidə yer alıblar. Günəş sistemi
bərkdən yüngülə qədər (qayadan-alova qədər) olan bir
müstəvidən ibarətdir. Bu iki “ucda”-əks qütblərdə, əks-
tərəflərdə dayanan elementlər (elementlər) birləşmələri –qaya –
bərk element; Günəş-yanan enerji kainatın quruluş əsasını
təşkil edir. Elementlərin bərk forması materiyanın bərk
formasıdır (məsələn, elə üzdə olan və hamının gördüyü daş
qaya). Elementlərin maye forması isə Günəşdir, yanan
maddədir. Fəzadakı element yüngüldür və tərkibi materiyadakı
qədər zəngin ola bilməz. Burada elementlərarası məsafə çox
azdır. Deməli, əslində fəzada güclü tətbiq olunan qüvvə
(deyək ki, Günəş və onun planetləri arasındakı fəzaya obyekt
kimi tətbiq olunan qüvvə) yoxdur. Bu, olarsa materiyalar
aləmi tez-tez meydana gələr və indiki sistem və quruluş ola
bilməz. Deməli, yaranma prosesi ya tamamilə özünü
dayandırıb, ya da heç zaman bu proses olmayıb. Zaman burada
nisbidir və Kainatın, Günəşin və planetlərin yaranma tarixi
yoxdur. Digər tərəfdən yaranma prosesi olub, dayanıb və heç
98
zaman təkrar olaraq baş verməyəcəkdir. Sistem öz nizamı ilə
gedir. Məsələn, Günəş öz enerji mənbəyini fəzadan götürür,
elementləri sorur, “yandırır” və təkrar olaraq fəzaya və
materiyaya qaytarır. Günəşin planetlərə gələn enerjisi fəzadan
sorulan və formasını dəyişən elementlər axınıdır. Deməli,
Günəş enerjisi əslində elementlər (yanan nəticə) axınıdır.
Onda belə bir nəticə hasil olunur ki, elementlər materiya
aləminə təsir edir, materiya aləminin kütləsini dəyişir və
nəticədə materiya aləmi kütlənin dəyişməsi ilə büruzə verən
qüvvənin təsiri sayəsində hərəkət edirlər, yerlərini dəyişirlər.
Hər iki halda kainat əbədidir, Günəşin mövcudluğu və
planetlərin mövcudluğu elə əbədidir. Dəyişiklik baş
verməyəcəkdir. Günəş sistemi məhv olmayacaqdır. (Qeyd:
qədim yunan materialist filosofu Demokritin ardıcılı və
atomistik təlimin davamçısı olan Epikür (b.e.ə. 342/341-
271/270-ci illərdə yaşayıb) Herodota yazdığı məktubda qeyd
edirdi ki, kainat həmişə indiki olduğu kimi olmuşdur və həmişə
də belə olacaqdır, çünki onda dəyişiləcəyi bir şey yoxdur: axı
Kainatdan savayı, ona daxil ola bilən və dəyişiklik edə bilən
heç bir şey yoxdur).
1
Planetlər Günəşdən enerji alırlar,
kütlələrini dəyişirlər. Fırlandıqca təkrar olaraq tarazlanma
prosesləri baş verir. Həmin bu enerji elə qüvvədir. Enerji
qüvvədirsə,
deməli,
qüvvə
elementlərin
birləşməsidir.
Elementlərin hərəkəti qüvvəni yaradır, qüvvə də elementlərə
təsir edir. Nəticədə yerdəyişmələr həyata keçirilir. Əvəzləmələr
(artıb-azalmalar) meydana gəlir. Mərkəzlərdən (element
birləşmələrinin çoxluq təşkil etdiyi məkanlardan) məsələn,
Günəşdən və planetlərdən qarşılıqlı olaraq element dəyişmələri
meydana gələ bilir.
1
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu.
Qədim yunan fəlsəfəsi antologiyası. “Yeni Nəsil” AJB, Bakı, 2002, 180
səh., səh. 68.
Dostları ilə paylaş: |
