126
proseslərdən) üzə çıxıb. Günəşlə əlaqədən də atmosfer
meydana gəlib. Burada Yerin cazibə qüvvəsi isə suyun tam
buxarlanmasının və açıq kosmik məkana dağılmasının qarşısını
alıb.
Günəşin sabit hərəkətini təmin edən ilk növbədə onun
planetlərinin nüvələridir. Hər bir planetin nüvəsi ilə Günəş
arasında olan bağlılıq Günəşə tarazlıq verir. Əgər bu
planetlərdən biri yox olarsa, belə hesab etmək olar ki, başqa
planetlərin də Günəş ətrafında indiki tarazlığı pozula bilər.
Planetlərsiz və onlar ətraflarında olan peyklərsiz Günəş
127
vaxtsa problem yaşanıb və bu problem Yer kürəsinə təsir
göstərib və yerin nüvəsində böyük bir partlayış olub. Bu
partlayış nəticəsində Yer kürəsi (quru dairəsi) dağılıb və
içərisində olan maye çökək yerlərə dolub. Maye (su) ətrafa
yayılanda, həmin anda Günəşlə müəyyən sintez -təsir prosesləri
həyata keçib. Günəş şüalarının suya olan təsirindən (kimyəvi
ayrılmalardan) atmosfer və onun qatları meydana gəlib. Günəş
ş
üaları buxarlanmış suyu səthdən yalnız müəyyən məsafəyə
qədər buxarlandıra bilib və Yerin cazibə qvvəsi bu atmosferin
müəyyən qədər, müəyyən həcmdə yaranmasına səbəb olub.
Dünya okeanları məhz quru parçasının dağılması və Yerin
nüvəsinin zəifləməsi anında baş verib. Yerin nüvəsi və Yerin
qabığı –süxurları suyu saxlaya bilməyib və su dağılıb. Buna
“Dağılmış yumurta” adını da vermək olar. Əvvəlcə Yer
Kürəsi Ay peyki kimi atmosfersiz olub və ona görə də
çəkisizlik (cazibə qüvvəsinin və sıxlığın az olması) mövcud
olub. O da məlumdur ki, atmosfer təbəqəsi canlıları (gəzən
ünsürləri) sıxıb saxlayaraq Yer üzərində saxlayır. Yer yumurta
kimi (Yer Kürəsinin müəyyən hissələri) dağıldıqdan sonra
maye üzə çıxıb və Günəşin suyu buxarlandırması sayəsində
atmosfer formalaşıb. Bu baxımdan da atmosferin əmələ
gəlməsini Dünya okeanının əmələ gəlməsi ilə əlaqələndirmək
olar. Yerin ümumi kütləsinin yaratdığı cazibə qüvvəsi isə
atmosferi öz ətrafında saxlayıb.
Digər bir hipoteza ondan ibarət ola bilər ki, Yer kürəsi
atmosferdən və dünya okeanından qabaqkı tarixdə indiki digər
planetlər kimi atmosfersiz və içərisi su ilə dolu olan bir quru
parçası olub. Günəş sistemində baş verən qeyri-nizam (bu
prosesin özünü Günəşin yaranması tarixinin müəyyən
mərhələsi ilə də əlaqələndirmək olar. Yəni, Günəşin
nizamlanması zamanı ola bilər ki, müəyyən qeyri-nizamlılıq
olub və planetlər arasında tarazlıq məsələsinsdə də bu, özünü
göstərib) vəziyyətlə əlaqədar olaraq digər bir planet və ya
böyük quru parçası Yer kürəsi ilə toqquşub. Bu toqquşma
128
sayəsində Yür kürəsi dağılıb və çökək və parçalanmış yerlərdə
sular toplanıb, dünya okeanı formalaşıb. Dünya okeanının
formalaşması ilə də dərhal Günəşlə sintez və təsir prosesində
atmosfer yaranıb. Yer kürəsində ikinci bir palentin və ya
kametanın, asteroidin qalıqlarını tapmaq olar. Bu qalıqları isə
dünya okeanının diblərində, toqquşan yerlərdə daha çox axtarıb
tapmaq olar. Başqa planetin qalıqları Yer kürəsinə yad olan
elementləri gətirə bilər.
Atmosferin meydana gəlməsi ilə canlı aləm də meydana
gəlməyə başlayıb. Çünki hərəkətin çoxluğunu təşkil edən
atmosfer meydana gəlib.
Belə bir istiqamətdə də güman etmək olar: əvvəlcə dünya
okeanı olub. Vulkanlar sayəsində okeanın dibindən olan quru
hissələr materikləri meydana gətirib. Bu anda artıq atmosferin
kəmiyyəti azalmağa başlayıb; çünki su azalıb. Materiklərin
ə
mələ gəlməsi güclü küləkləri meydana gətirib. Küləklər
fərqlərdən də meydana gəlib. (Belə qəbul etmək olar ki,
küləklər Yer kürəsinin nizamına görə bizim gördüyümüz
formadadır. Əgər nizam dəyişik olubsa, onda belə güman
etmək olar ki, küləklər də indiki kimi olmayıb. Hər halda
qəbul etmək olar ki, küləklər elə suyun alternatividirlər, onlar
az seyrəkləşmiş sudur. Günəşin buxarlaması sayəsində
okeanlardan suyun həcmi azalır və azalan hissə hava küləsini
formalaşdırır. Su ilə üzərində olan havanın kəmiyyət
nisbətindən, eləcə də quru üzərində olan atmosfer fərqindən
güclü hava axınları -müxtəlif kəmiyyətli küləklər meydana
gəlir. Küləklər ümumiyyətlə, müəyyən məkanlarda olan hava
kütləsinin fərqindən ortaya çıxır. Küləklər çox sıx olan hava
məkanından az sıx olan hava məkanına doğru hərəkət edən
hava axınından ibarət olur. Günəş havanı qızdıranda həmin
məkanda yüngülləşmə meydana gəlir. Ağır olan yerdən hava
kütləsi yüngül olan yerə doğru hərəkət edir. Bu baxımdan da
sərinləşmə oksigenləşmə, yəni soyuma prosesinin özüdür.
Küləklər
vahid
sistemdə
tarazlaşdırıcı
funksiyanı,
129
tarazlaşdırma funksiyasını yerinə yetirir. Məlumdur ki, gecə-
gündüz dəyişmələrində atmosfer təzyiqi dəyişir və küləklər
meydana gəlir).
Qeyd olunduğu kimi, atmosferin yaranmasında suyun
buxarlanması və Günəşin təsiri ilə suyun kimyəvi ayrılmaları
mühüm rol oynaya bilir. Su olmayan yerdə atmosfer də zəif ola
bilər. (Qeyd: zəif atmisfer elə Günəşin quru materiyaya olan
təsirindən də meydana gəlir. Bu baxımdan da birmənalı
olaraq demək olmaz ki, qəti olaraq digər planetlərdə atmosfer
yoxdur). Atmosfer Yer Kürəsində nisbi bərabər əsaslarla
paylanılır. Atmosfer buxardan əmələ gəlir. 2HO Günəş enerjisi
ilə reaksiyaya girir və sudan da oksigen və ondan da azot
ayrılır. Ehtimal etmək olar ki, yağış suyunun oksigeni az ola
bilər. Buxarlanma sayəsində yüngülləşmiş isti su yuxarı qalxır,
ondan oksigen bir az ayrılır, qaz halına çevrilir və hidrogenli və
azotlu su soyuyur və geri qayıdır.
Atmosferin əmələ gəlməsi prosesləri Günəş enerjisinin
təsiri ilə suyun buxarlanmasından baş verə bilir. Yağışdan
sonra buxarlanma baş verir, torpaqdan buxarlanma getdikdə
havada azotun miqdarı çox ola bilər. Su üzərində (okeanlarda,
göllərdə, dənizlərdə) Günəşin təsiri ilə azot arta bilər. Günəş
olmayan zaman (qaranlıq zaman) dəniz kənarında olan hava
daha çox oksigenli və təmiz olar. Rütubətli (nəmli) hava isə
ağır olur. Məlumdur ki, Günəş suyu qızdıranda onu buxara
çevirir. Tərkibində hidrogeni artırır. Suyu parçalayır, hərəkətlər
sayəsində su parçalanır. Oksigen daha çox hidrogenləşir və
digər elementlərlə birləşir. Birləşmədə hidrogenin sayı çoxalır.
Hərəkət çoxalır. Buna görə də belə təxmin etmək olar ki,
Günəş batanda hava soyuyur və hidrogeni çox olan hava (buxar
halı-rütubət halı, nəm və sıx hava halı) təkrar olaraq suya
çevrilir, oksigenini artırır. Bu baxımdan axşamlar dəniz
kənarının havasında bir qədər yumşalma meydana gəlir.
Günəşin dünya okeanına çox təsir göstərdiyi ərazilərdə
atmosfer qatı daha möhkəm ola bilər. Məsələn, ekvatorda və
Dostları ilə paylaş: |