Microsoft Word eko luget doc

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

39 

 

(vulkanın krateri, hiperqalin su və s.). 

AZONAL BİTKİ ÖRTÜYÜ, İNTROZONAL BİTKİ ÖRTÜYÜ 

– heç bir yerdə müstəqil zona əmələ  gətirməyən, lakin müxtəlif 

zonalarda rast gəlinən bitki örtüyü. A.b.ö. müxtəlif litoloji çılpaq 

süxurlar üzərində, müəyyən zona üçün xas olmayan izafi rütubətli və ya 

əksinə çox az rütubətli sahələrdə,  şoran və s. yerlərdə inkişaf edir. 

A.b.ö.-nə bataqlıq, çay gətirmələri, duzlu su hövzələri bitkiləri də 

daxildir. 

AZOT BAKTERİYALARI  – havadan azotu fiksasiya etmə 

qabiliyyəti olan aerob bakteriyalar qrupu. 

AZOT GÜBRƏLƏRİ  – bitkilərin azot qidasının mənbəyi kimi 

istifadə edilən üzvi və mineral maddələr. 

Azot, mineral A. g.-nin tərkibində ammonyak (NH

3

), nitrat (NO

3

), 

ammonyak - nitrat (NH

3

 və NO

3

) və amid (NH

2

) şəklində olur. 

Ammonyaklı gübrələrə ammonium-sulfat, ammonium-xlorid, 

ammonium-bikarbonat və maye azot gübrələri aiddir. 

Ammonyaklı-nitratlı gübrələrə ammonium şorası  və ammonium 

sulfonitrat aiddir. 

Nitratlı gübrələrə natrium şorası, kalsium şorası (kalsium-nitrat), 

kalium şorası (kalium-nitrat) aiddir. 

Amidli gübrələrə karbamid (sidik cövhəri), kalsium-sianamid və 

karbalid-formaldehid aiddir. 

AZOT FİKSASİYASI  – molekulyar atmosfer azotunun (N

2

) 

kimyəvi birləşmə  şəklinə salınması  və azotlu maddələrə çevrilməsi 

prosesi. Azotfiksə edən mikroorqanizmlər, o cumlədən yumrucuq 

bakteriyaları torpaqda, şirin su hövzələrində, dəniz və okeanlarda 

yaşayan mikroorqanizmlər A.f.-na səbəb olur. A.f. azotun təbiətdə dövr 

etməsində böyük rol oynayan, torpaq və su hövzələrini azotlu 

birləşmələrlə zənginləşdirən ən mühüm bioloji prosesdir. 

AZOT FİKSƏ EDƏN MİKROORQANİZMLƏR, AZOT 

FİKSATORLARI  – havanın molekulyar azotunu mənimsəyərək onu 

üzvi birləşmələrə çevirir. A.f.m.-ə paxlalı bitkilərlə (noxud, yonca və s.) 

simbioz (müştərək)) həyat tərzi keçirən Phisobium cinsindən olan və 

sərbəst yaşayan bakteriyalar aiddir. Köklərində yumrucuqlar əmələ 

gələn paxlalı bitkilər  əkilmiş 1 ha torpaqda il ərzində 100-250 kq-dan 

---

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

40 

 

çox molekulyar atmosfer azotlu maddələrə çevrilir. Bə’zi aktinomisetlər 

və paxlasız bitkilərin (qızılağac, akasiya, iydə  və s.) köklərində 

yumrucuq əmələ gətirən mikroorqanizmlər də A.f. m.-dir. Bir çox göy-

yaşıl yosun növləri, bə’zi qırmızı  və yaşıl yosun növləri, bə’zi qırmızı 

və yaşıl kükürd bakteriyaları da fəal azot fiksatorlarıdır. 

AZOTOFİL ORQANİZM  – yalnız azotla zəngin olan torpaqda 

yaşayan bitkilər (kəndalaş, gicitkən, sirkən və s.). 

AZOTUN DÖVRANI – bu proses yağıntı vasitəsi ilə azot 

birləşmələrinin ekosistemə daxil olması ilə başlanır, torpaq 

mikroorqanizmləri ilə azot fiksə olunur və bitki tərəfindən mənimsənilir, 

sonra ekosistemin trofik kanalları vasitəsilə  hərəkət edərək redusentə 

çatdırılır. Burada nitritlər və nitratlar əmələ  gəlir. Ekosistem azotunun 

əsas hissəsi torpaqda toplanır. Buradan azot yenidən bitki orqanizminə, 

sonra isə dövranın daxili kanallarına daxil olur. Azotun bir hissəsi isə 

denitrifikasiya prosesindən sonra atmosferə daxil olur. 

AZTULLANTILI  İSTEHSAL  – az miqdar tullantılı optimal 

sənaye istehsalı. A.İ.  ətraf mühitin çirklənmədən mühafizəsinin  ən 

effektiv və perspektiv formasıdır. 

AYSBERQ – qütb ölkələrində buzlaqdan qopub dənizlərdə üzən iri 

buz parçaları. Ən iri A. Antarktida və Qrenlandiya buzlaqlarından əmələ 

gəlir. A. gəmilər üçün böyük təhlükə yaradır. 

AVİOYEMLƏMƏ  – Təyyarə  və ya vertolyotdan mineral və 

mikrobioloji gübrələrin səpilməsi (verilməsi). 

AVİTAMİNOZ – uzun müddət vitaminsiz və ya az vitaminli 

yeməklə qidalanma nəticəsində baş verən xəstəlik. Qidada S, V, D və 

RR vitaminlərinin çatışmazlığı skorbut, beri-beri, raxit, pellara 

xəstəliklərinə səbəb olur. Polivitaminoz (eyni vaxtda bir neçə vitaminin 

çatışmazlığı) və hipovitaminoz (qidada vitaminin normadan az olması) 

daha çox təsadüf edilir. 

AVİFAUNA – bax Ornitofauna. 

AVTOQAMİYA – 1) – öz-özünə tozlanma – eyni bir çiçəyin 

tozcuğunun həmin çiçəyin dişiciyi ağızcığına düşməsi; 2) öz-özünə 

mayalanma – bir hüceyrə daxilində əmələ gələn ilk nüvənin birləşməsi. 

AVTOGEMOREYA – bə’zi həşəratların xüsusi qorxuducu maye 

ifraz edərək özünü düşməndən qoruması (qarışqalar, parəbüzən və s.). 

---

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

41 

 

AVTOMEXANOXORİYA – toxumların yayılma üsullarından 

biri: meyvələrin açılması ilə əmələ gələn təzyiq nəticəsində toxumların 

meyvədən ətrafa yayılması. 

AVTORADİOQRAFİYA, AUTORADİOQRAFİYA, 

RADİOAVTOQRAFİYA – təsdiq olunan obyektin üzərinə radioaktiv 

şüalanmaya həssas fotoemulsiya qatı  çəkməklə  həmin obyektdə 

radioaktiv maddələrin paylanmasını öyrənən üsul. Bu zaman obyektin 

daxilindəki radioaktiv maddələr sanki özü öz şəklini çəkir. A-dan izotop 

indikatorların tətbiq olunduğu bütün sahələrdə (fizika, texnika, 

biologiya, təbabət və s.) geniş istifadə olunur. A. ilə bitki və heyvan 

orqanizmlərinin toxumalarında təbii radioaktiv elementlərin paylanması 

öyrənilir və s. 

AVTOTROFLAR, AVTOTROF ORQANİZMLƏR  – həyat 

fəaliyyəti üçün lazım olan üzvü birləşmələrin fotosintez və hemosintez 

nəticəsində qeyri-üzvi birləşmələrindən sintez edən orqanizmlər. A. ali 

bitkilərə (parazit və saprofitlərdən başqa, yosunlar və fototrof 

bakteriyalar) aiddir. Xlorofilli ali bitki və yosunlar üzvi maddəni günəş 

enerjisi hesabına karbon qazı  və sudan, avtotrof bakteriyalar isə  bə’zi 

kimyəvi reaksiyaların enerjisi hesabına mineral birləşmələrdən sintez 

edir. Təbiətdə maddələr dövranında A.-rın rolu olduqca böyükdür. 

AVTOFERTİL BİTKİLƏR  – öz-özünə tozlanma nəticəsində 

normal toxum verən özümeyvəli bitkilər. Buğda, arpa, vələmir, darı, 

şaftalı, heyva, pomidor və s. bitkilər. 

AVTOXORLAR, AVTOXOR NÖVLƏR  – yayılması toxum və 

meyvələrinin  hər hansı bir təbii agenti vasitəsilə deyil, öz ağırlıq 

qüvvəsilə düşərək və ya qəflətən açılan meyvənin toxumlarının 

müəyyən məsafəyə (20 m radius) sıçraması ilə (məs. paxlalılar, 

ətirşahlar, bə’zi bənövşə növləri) yayılan bitkilər. 

---