•
“Azəәrbaycan Respublikasını erməәni təәcavüzündəәn müdafiəә edəәrkəәn əәlil olmuş şəәxsləәrin
sosial müdafiəәsinin yaxşılaşdırılması haqqında” Azəәrbaycan Respublikası Prezidentinin
Fəәrmanına əәlavəәləәr barəәsindəә AR Prezidentinin Fəәrmanı, Bakı şəәhəәri, 8 yanvar 1995-ci il, №
256, http://www.e-qanun.az/framework/9137
AZƏӘRBAYCANDA MÖVCUD HÜQUQİ DURUM
Hazırda dünyada 1 milyard 180 milyon nəәfəәr əәlil var. Azəәrbaycanda əәlilləәrin sayı 569 min
149 nəәfəәrdiri ki, bu da ümumi əәhalinin 6%-ni təәşkil edir. Dünya əәhalisinəә nisbəәtdəә (16%) müqayisəә
edildikdəә, bu, 2.5 dəәfəә aşağı göstəәricidir. Azəәrbaycanda həәr 1000 nəәfəәr 34 əәlillik təәqaüdü alan düşür.
Bununla beləә, əәlilliyəә səәbəәb olan əәsas amilləәrdəәn biri -1988-ci ildəәn başlayaraq müharibəә şəәraitindəә
yaşadığımızdır. ƏӘlilləәrin 65%-i əәməәk pensiyaçısı, 23%-i isəә, sosial müavinəәt alanlardır. 2015-ci il in
rəәsmi statistik göstəәciləәrinəә əәsasəәn, bütün əәlilləәrin cəәmi 5%-i işləәyəәnləәrdir.
Ümumilikdəә, Azəәrbaycanda, hazırda 65 min 482 nəәfəәr əәlil uşaq var ki, bu - ümumi əәlilləәrin
12%-ni, 18 yaşadəәk əәhalinin ümumi sayının isəә 2.4%-ni təәşkil edir. 2013-cü ilin statistik məәlumatına
görəә əәlil uşaqların sayı 57 min olub. Onlardan 1105-i xüsusi təәhsil müəәssisəәləәrindəә, 2664-ü xüsusi
internat məәktəәbləәrindəә (onlardan isəә 1353 nəәfəәri məәktəәbdəә gecəәləәyir) vəә 7750 nəәfəәri evdəә təәhsiləә
cəәlb olunub. Lakin, bu sahəәdəә kadr hazırlığı çox zəәifdir, ixtisaslı pedaqolar vəә psixoloqlar çatışmır.
“Azəәrbaycan Repsublikasında xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təәhsilinin təәşkili iləә əәlaqəәdar
İnkişaf Proqramı (2005-2009-cu illəәr)” çəәrçivəәsindəә Təәhsil Nazirliyi iləә UNESCO təәrəәfindəәn
Azəәrbaycanda birgəә inklusiv təәhsil layihəәləәri həәyata keçirilməәyəә başlanılıb. Lakin bu layihəә həәləә
cəәmi 268 uşağı əәhatəә edir ki, bu çox aşağı göstəәricidir.
Hazırda ölkəәdəә 14 ƏӘlilləәrin Bəәrpa Məәrkəәzi vəә 7 İnternat Məәktəәbi fəәaliyyəәt göstəәrir.
Ramanada yerləәşəәn 200 nəәfəәrlik Gəәnc ƏӘlilləәrin ƏӘməәk vəә İstirahəәt evindəә 123 nəәfəәr yaşayır. Bakı
şəәhəәrindəә gözdəәn əәlil uşaqlar üçün 38 saylı Müsiqi Məәktəәbi 1980-ci ildəәn fəәaliyyəәt göstəәrir. Burada
200-əә yaxın gözdəәn əәlil şagird təәhsil alır. Ümumilikdəә, gözdəәn əәlil üşaqlar üçün inernat
məәktəәbləәrindəә 281 nəәfəәr şagird təәhsil alır. Eşitməә qüsuru olan uşaqlar üçün fəәaliyyəәt göstəәrəәn,
respublika üzrəә mövcud olan, cəәmi 3 internat məәktəәbindəә isəә, ümumilikdəә 847 nəәfəәr təәhsil alır.
Körpəәləәr evləәrinəә gəәlincəә,yalnız psixonevroloji xəәstəәliyi olan uşaqlar üçün nəәzəәrdəә tutulmuş 1
körpəәləәr evi fəәaliyyəәt göstəәrir.Bu göstəәriciləәr, əәlil üşaqların ümumi sayı iləә müqayisəәdəә olduqca
aşağıdır.
Daimi müalicəәyəә ehtiyacı olan əәlilləәrin dəәrman vəә digəәr tibbi vasitəәləәrləә təәmin olunması
vəәziyyəәti qəәnaəәtbəәxş deyil. Səәhiyyəә Nazirliyinin 15.01.2008-ci il tarixli, 3 saylı əәmrinəә əәsasəәn
əәlilləәrəә pulsuz verilməәsi nəәzəәrdəә tutulan dəәrmanların siyahısı stasionar müalicəә alanlar üçün cəәmi
115 adda, ambulator müalicəәdəә isəә cəәmi 141 adda müəәyyəәn olunub. Tibbi müayinəә zamanı isəә bu
dəәrman siyahılarının sayının daha artıq olması meydana çıxır ki, əәlilləәrin bunları əәldəә etməәk üçün
maddi məәnbəәləәri dəәqiqləәşdirilməәyib. Bundan başqa, siyahı üzrəә dəәrmanların da tam pulsuz əәldəә
olunmasında çəәtinlikləәr vəә suni maneəәləәr vardır. Bundan başqa dövləәt hesabına xaricəә müalicəәyəә
göndəәriləәn əәlilləәrin sayı əәvvəәlki illəәrəә nisbəәtəәn azalaraq, 2010-cu ildəә cəәmi 80 nəәfəәrtəәşkil edib.
Bundan sonra bu xidməәt məәhdudlaşdırılıb.
Azəәrbaycan Respublikası Nazirləәr Kabinetinin 22.11.2005-ci il tarixli 213 saylı Qəәrarı
iləә“Sosial müdafiəәyəә xüsusi ehtiyacı olan vəә işəә düzəәlməәkdəә çəәtinlik çəәkəәn vəәtəәndaşlar üçün kvota
təәtbiq edilməәsi Qaydası” müəәyyəәn edilib. Bu səәnəәdəә əәsasəәn: işçiləәrinin sayı 25-dəәn 50-dəәk olan
müəәssiləәrdəә əәn azı 1 əәlil işləә təәmin edilməәli, 50-100 işçisi olan müəәssisəәləәrdəә işçiləәrin orta illik
sayının 2%-i vəә 100-dəәn çox işçisi olan müəәssisəәləәrdəә 2.5%-i qəәdəәr əәlil işçi çalışmalıdır. Bu sahəә
üzrəә qanunun səәməәrəәli şəәkildəә icra olunmasına dövləәt nəәzarəәti vəә müdaxiləәsi artırılması
məәqsəәdəәuyğundur.
2006-cı ildəәn etibarəәn I qrup müharibəә əәlilinəә 8800 manat, II qrupa – 6600 manat, III qrupa -
4400 manat sığorta pulu təәyin olunub. 2006-cı iləәdəәk müharibəә şəәraitindəә əәlillikləә nəәticəәləәnmiş
halarla bağlı sığorta pulları isəә, həәləә dəә, tam alına bilmir. Bununla bağlı 500-dəәn möhkəәməә qəәrarı
verilsəә dəә icra edilmir. 2006-cı ildəәn əәvvəәlki dövrdəә əәlil olanların sığorta pulları müvafiq qaydada
indeksləәşdirilməәyib.
Azəәrbaycanda əәlil müavinəәtləәri əәlilləәrin müasir dövrdəәki minumum yaşayış təәləәbləәrindəәn 4-5
dəәfəә azdır. 29.08.2013-cü il tarixli Fəәrmana əәsasəәn Çernobl əәlilləәrinəә vəә müharibəәdəә əәlillik qazanan I
qrup əәlilləәrəә 67 manat, II qrup əәlilləәrəә 50 manat, III qrup əәlilləәrəә isəә 43 manat sosial müavinəәt verilir.
Yalnız I qrup, müavinəәt alan əәlilləәrəә 60 manat prezident təәqaüdü verilir. “20 Yanvar” faciəәsi zamanı
əәlil olmuş şəәxsləәrəә: I qrup- 83 manat, II qrup-66 manat, III qrup-60 manat ödəәnilir. Reallıqda yaşayış
minimumu sağlam əәhali üçün 200 manatdan çox olduğu halda 125 manat, minimum istehlak səәbəәti
isəә 167 manat hesablandığına görəә, müvafiq olaraq, əәlilləәrin hazırki müavinəәtləәri onların dəәrman vəә
müalicəә, əәrzaq təәləәbatını ödəәməәyəә imkanları tamamiləә yerinəә yetirməәyəә imkan vermir.
2010-cu ilin məәlumatına görəә pentensiar müəәssisəәləәrdəә 301 əәlil məәhkum saxlanılır. Onlardan
I vəә II qrup əәlilləәrəә ayda cəәmi 15 manatlıq əәlavəә əәrzaq əәldəә etməәyəә icazəә verilir. ƏӘlilləәrin mövcud
sağlamlıq imkanlarını nəәzəәrəә alaraq, bu məәbləәğin yetəәrincəә olmaması barəәsindəә qəәti fikir irəәli sürəә
biləәrik.
ƏӘlilləәrin sosial müdafiəәsi iləә bağlı təәdbirləәrəә dövləәt büdcəәsindəәn, ümümilikdəә, 2010-cu ildəә
82 milyon 49 min manat xəәrcləәnmişdir. Dövləәt proqramları iləә bağlı ictimai təәşkilatların vəә əәhalinin
kifayəәt qəәdəәr məәlumatlandırılmaması səәbəәbindəәn ayrılan vəәsaitləәrin vəәtəәndaş cəәmiyyəәti
strukturlarının yaxından iştirakı iləә bölüşdürülməәsi vəә xəәrcləәnməәsi məәhdudlaşdırılıb ki, bu da
korrupsiyaya şəәrait yaradan amilləәrdəәn olub. Jurnalist araşdırmalarına görəә, böyük məәbləәğdəә
vəәsaitləәr təәyinatı üzrəә xəәrcləәnməәdiyini iddia edir
Dövləәt təәrəәfindəәn əәlilləәrin hüquqlarının qorunması vəә sosial təәminatının yaxşılaşdırılması
istiqaməәtindəә təәləәb olunan işləәrin görülməәsinəә real imkanlar vəә maliyyəә vəәsaiti olmasına
baxmayaraq, yalnız kiçik miqyaslı işləәr görülüb, yəәni, bu işləәrin həәcmi vəә əәhatəә dairəәsi əәlilləәrin real
ehtiyaclarının qarşılığında daha da artırılmalıdır. İndiyəәdəәk cəәmi 5000 nəәfəәr əәliləә məәnzil, cəәmi 7500
nəәfəәrəә əәlil arabası, cəәmi 3250 nəәfəәrəә minik avtomobili verilib. Beləә ki, əәlilləәrəә 4 ildəәn bir əәlil
arabaları paylanılır. Lakin reallıqda, Çin istehsalı olan vəә cəәmi bir neçəә aydan sonra sıradan çıxan
arabalar əәlil vəәtəәndaşlarımızın növbəәti 3-4 il əәrzindəә fəәrdi insanlarına məәrhəәməәtinəә möhtac
qalmalarına gəәtirib çıxarır, dövləәt qayğısından məәhrum edilməәləәri iləә nəәticəәləәnir vəә hüquqları
pozulur.
Azəәrbaycan Respublikasının əәlilləәrin hüquqlarının müdafiəәsi vəә sosial təәminatının
yüksəәldilməәsi üzrəә Beynəәlxalq Konvensiyaya qoşulması prosesinin davamı olaraq, bir sıra səәməәrəәli
layihəәləәr, ekspert qiyməәtləәndirməәləәri vəә proqramlar hazırlanıb. Lakin onların icrasının səәməәrəәlilinəә
nail olunmasında dövləәtin rolu azdır. Hesab edirik ki, əәlilləәr üçün müəәyəәn ediləәn təәklifləәrəә vəә
proqramlara dövləәt dəәstəәyi gücləәndirilməәlidir.